Ritstjórnargrein

doi 10.17992/lbl.2021.03.624

Algengi offitu hefur aukist verulega á Íslandi á undanförnum áratugum. Er nú svo komið að við trónum á toppi OECD-landanna.¹ Ástandið er ekki bara slæmt hjá fullorðnum heldur er offita einnig vaxandi vandamál hjá börnum. Það hefur reyndar lengi verið varað við þessu og fagfólk bent á nauðsyn þess að bregðast við áður en í óefni væri komið. Það hefur greinilega litlu skilað – en hvað getum við gert?

Stjórnvöld þurfa að gera eitthvað núna. Offita er alvarlegur sjúkdómur sem þarf að horfast í augu við. Offita hefur í för með sér erfiða og kostnaðarsama fylgikvilla. Aukið álag á stoðkerfi er einfalt að skilja en líkur á sykursýki aukast einnig, sem og á háþrýstingi, blóðfituröskun og kransæðasjúkdómi. Ótímabær dauði er líklegri. Þetta er að verulegu leyti hægt að koma í veg fyrir með forvörnum og jafnvel þó fólk sé þegar orðið allt of þungt er hægt að bregðast við og bæta lífslíkur – setja sykursýki í sjúkdómshlé.

Erfðir eiga drjúgan þátt í því að stýra fólki í átt að ofþyngd og munar þar mest um þætti er lúta að okkar hegðun, matarlyst og fullnægju.² Þess vegna eru forvarnarkerfi sem taka snemma á þessum atriðum svo gagnleg en dæmi er Heilsuskólinn á Barnaspítalanum.³ Hin hliðin á faraldrinum er síðan ofgnóttin og orkuframboðið sem við búum við.

Stjórnvöld hafa á undanförnum áratugum gert ýmislegt en greinilega alls ekki með nógu ákveðnum hætti. Enn er ekki búið að hrinda í framkvæmd mikilvægum þáttum sem nefndir voru í aðgerðaáætlun⁴ frá árinu 2013 og sumt eins og sykurskatturinn hefur verið lagt af vegna skammsýni og þrýstings frá hagsmunaaðilum. Fjölfagleg sérfræðiúrræði sem gætu starfað á milli heilsugæslu og sjúkrahúsþjónustu hljóta ekki brautargengi.

Hvað gerir fólk í vanda þá? Við vitum að fæstir geta snúið við einir og óstuddir og almennar ráðleggingar um „heilbrigðan lífsstíl“ leysa sjaldnast málið. Það þarf eitthvað miklu meira. Í aðgerða-áætluninni frá 2013 var talað um þekkingarteymi sem hægt væri að leita til með alvarlegustu tilfellin. Það hefur ekki enn verið stofnað – þetta efsta þjónustustig er raunar í óreiðu og á meðan grípur fólk það sem er einfaldast – kaupir sér skurðaðgerð hér heima eða erlendis þar sem undirbúningur og eftirfylgd er stundum lítil sem engin. Við vitum að skurðaðgerðir virka, þær lengja líf og setja sykursýki í hlé. En þær henta ekki öllum og þær eru ekki allar eins. Hvað kostar þetta þegar upp er staðið?

Aðgerðirnar virka að hluta vegna breytinga á frásogi næringarefna sem getur leitt til seinni tíma vanda og að leysa það lendir þá á lítt undirbúnu heilbrigðiskerfi okkar. Stóran hluta árangurs skurðaðgerðanna má raunar rekja til breytinga á hormónajafnvægi líkamans – sem eru þá óafturkræfar. Þessi hormón eru sum til sem lyf en vegna kostnaðar setja yfirvöld hér ýmsar hömlur á ávísun þeirra þó erlendar klínískar leiðbeiningar setji þessi lyf mjög framarlega í goggunarröð lyfjameðferðar við til dæmis sykursýki af tegund 2. Takmarkanir yfirvalda hér þýða að við ávísum minna af þessum lyfjum en frændur okkar Norðmenn. Til að komast á par við Dani hefðum við þurft að ávísa um 70-100% meira en við gerðum á árunum 2015-2019 (upplýsingar frá Embætti landlæknis).

Virk og ágeng íhlutun án lyfja í heilsugæslu er síðan ónýtt en mjög árangursrík leið til að setja sykursýki í hlé⁵ en inngripið þarf að vera mun skipulagðara og ákveðnara en almenn fræðsla um heilbrigðan lífsstíl. Þessi leið kallar á fjölfaglega aðkomu. Efsta stig þjónustunnar er þannig í raun stjórnlaust og mikilvægt að koma reiðu á það. Stofnun þekkingarteymis eins og til stóð fyrir 8 árum gæti verið hluti af því. Þá þarf að tryggja þar aðkomu til þess bærra fagaðila þannig að þau úrræði sem í boði eru nýtist á sem skynsamlegastan hátt fyrir einstaklinginn sem og þjóðfélagið.

Heimildir

 

1. OECD/European Union. Health at a Glance: Europe 2020: State of Health in the EU Cycle, OECD Publishing, París 2020.

2. Herle M, Smith AD, Kininmonth A, et al. The Role of Eating Behaviours in Genetic Susceptibility to Obesity. Curr Obes Rep 2020; 9: 512-21. https://doi.org/10.1007/s13679-020-00402-0 PMid:32880821 PMCid:PMC7695659

3. Barnaspítali Hringsins, Heilsuskóli Barnaspítalans. landspitali.is/sjuklingar-adstandendur/deildir-og-thjonusta/heilsuskoli-barnaspitalans/ - febrúar 2021.

4. Embætti landlæknis. Aðgerðaáætlun til að draga úr tíðni offitu. stjornarradid.is/media/velferdarraduneyti-media/media/Rit_2013/Adgerdaraaetlun-til-ad-draga-ur-tidni-offitu.pdf - febrúar 2021.

5. DiRECT Study Team, The Diabetes Remission Clinical Trial (DiRECT). directclinicaltrial.org.uk/ - febrúar 2021.