Fyrir milligöngu Íslenskrar málstöðvar barst fyrir­spurn um þýðingu á heitinu epidemiology. Fyrir­spyrjandi vildi gera greinarmun á faraldsfræði, sem hann taldi almennt notað um útbreiðslu sjúk­dóma, og faraldursfræði, sem ætti sérstaklega við um útbreiðslu farsótta. Undirritaður kannaðist ekki við þessa aðgreiningu og lýsir nú eftir athugasemdum frá lesendum um málið.

Bæði heitin voru tilgreind í 42. pistli (Fréttabréf lækna 1993; 11: 6). Tilefnið var stutt bréf frá Ólafi Ólafssyni, landlækni, þar sem hann sagði frá því að heitið faraldsfræði hefði orðið til í starfshópi sem vann að undirbúningi á hóprannsókn Hjartaverndar árin 1967-1968. Naut hann meðal annars aðstoðar Vilmundar Jónssonar, fyrrum landlæknis.

Farald - faraldur

Gaman er að skoða upprunann. Í ritmálssafni Orðabókar Háskólans finnast dæmi um: 1. hvorug­kynsnafnorðið farald (4 dæmi, það elsta frá miðri 19. öld), 2. hvorugkynsnafnorðið faraldur (34 dæmi, það elsta frá síðari hluta 16. aldar) og 3. karlkynsnafnorðið faraldur (19 dæmi, það elsta einnig frá síðari hluta 16. aldar). Ekki verður sagt að eitt þeirra sé ?réttara? en annað, en sum dæmin eru lýsandi: 1. - kom þá dæmalaust farald á hunda og ketti. 2. Kom faraldur þetta á aðra bæi, ef hestar þeirra átu átfóður eður moð á Hömrum. 3. - géck mikill hundafaraldur í Svíaríki.

Óhætt er að fullyrða að nú sé eingöngu karl­kynsnafnorðið faraldur (faraldurinn) í almennri notkun. Íslensk orðabók Eddu tilgreinir engu að síður bæði orðin farald og faraldur.

Faraldsfræði - faraldursfræði

Íðorðasafn lækna birtir eingöngu heitið faraldsfræði og þá sem einu íslensku þýðinguna á epidemi­ology. Í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar má hins vegar finna heitið faraldursfræði í Líforðasafninu og í heitum úr landafræði. Ekki kemur neitt annað fram en að þau séu jafngild samheiti. Læknisfræðiorðbók Dorlands lýsir því að epidemi­ology sé fræðigrein sem fáist við þá þætti sem ákvarða og hafa áhrif á tíðni og útbreiðslu sjúkdóma, áverka og annarra heilsutengdra atburða. Aðgreining farsótta og annarra sjúkdóma fær því ekki stuðning í þessum gögnum.

Einföld leit á netinu leiðir í ljós að heitið faraldsfræði (1794 síður) er þar mun oftar notað en faraldursfræði (52 síður).

Faraldssaga

Að lokum vill undirritaður vekja athygli á orðinu faraldurssaga, sem kom í ljós við uppflettingar í Orða­bók Háskólans. Það (eða nýyrðið faraldssaga) má hæglega nota í stað heitisins faraldsfræði þegar sagt er: Epidemiologian er þannig að... . Er ekki miklu betra að segja: Faraldssaga sjúkdómsins er þannig að...?

Blokki -blokkari

Þorkell Jóhannesson, prófessor emeritus, er einn af þeim sem alltaf lesa íðorðapistlana vandlega. Hann sendir óhikað kveðju í tölvupósti þegar honum finnst ástæða til, hvort heldur er til að lýsa samþykki sínu á einhverri tillögunni eða annarri skoðun. Skal það hér með þakkað. Í 176. pistli var meðal annars sagt frá heitinu blokki, sem hefur verið notað um efni sem hindra verkun annarra efna um viðtaka. Þorkell sagðist í áratugi hafa notað heitið blokkari í lyfjafræðikennslu sinni. Hann gat þess að það beygðist eins og brokkari, enda hestamaður góður.

Number needed to treat

Bjarni Þjóðleifsson, yfirlæknir, sendi beiðni um leit að heiti til að tákna þann fjölda sjúklinga sem meðhöndla þarf (number needed to treat, NNT) til að tiltekinn árangur náist. Þetta hugtak er notað í gagnreyndri læknisfræði þegar verið er að lýsa fyrirbyggjandi meðferð. Dæmið sem oft er tekið er að sex börn þurfi að bólusetja með inflúensubóluefni til að koma í veg fyrir hvert tilfelli af inflúensu (NNT=6). Annað dæmi er að meðhöndla þurfi 42 sjúklinga, sem fengið hafa hjartadrep, í tvö ár með betablokkurum til að koma í veg fyrir eitt tilfelli af skyndidauða (NNT=42).

Lítil hugljómun hefur orðið og undirritaður ákvað að byrja á því ein­fald­asta, nauðsynlegur meðferðafjöldi. Hugs­anlega má líka búa til sam­sett nafnorð, svo sem ár­angursskil eða árangursskilafjöldi. Lýsa má árangri þannig: Sex bólusetningar koma í veg fyrir eitt tilfelli af inflúensu. Ár­ang­ursskilin eru því 1/6 (einn á móti sex) og árangursskilafjöldinn 6. Hér með er óskað eftir at­hugasemdum eða fleiri tillögum.

Case manager

Að lokum skal tekin upp gömul beiðni frá Sigurði Guðmundssyni, landlækni. Hann var að leita að góðum íslenskum heitum til að nota um hugtökin case management og case manager. Hann lýsti því að síðara heitið næði til heilbrigðisstarfsmanns sem væri nokkurs konar leiðsögumaður sjúklings um völundarhús greiningar og meðferðar og gæti átt við utan stofnana sem innan. Hlutverk hans getur einnig verið að reka á eftir og sjá til þess að staðið sé við allar áætlanir. Á einfaldasta hátt má segja að heitið meðferðarfulltrúi geti skilað því sem þarf. Tengill og tengiliður koma einnig til greina. Lýst er eftir tillögum lesenda.