Íðorðapistlar 1-130
033-Kögun
Í þessum pistli verður haldið áfram umræðu um orðið kögun. Orðabók Menningarsjóðs birtir sögnina að kaga í merkingunni 1. skyggnast um, horfa yfir, 2. vaða, kafa. Í fyrri merkingunni mun þetta sagnorð einnig vera til í færeysku og nýnorsku, samanber Íslenska orðsifjabók. Í Samheitaorðabókinni má meðal annars finna sögnina að kaga sem eitt af samheitunum fyrir sögninga að gægjast, en þar eru einnig sagnirnar gauka, glugga, horfa á og kíkja. Nafnorðið kögun finnst einungis í Íslenskri orðsifjabók og er þar útskýrt sem það að litast um.
Þetta orð mun þegar hafa verið tekið í notkun á handlækningadeild Landspítala og hefur meðal annars sést á vefjarannsóknarbeiðnum sem heiti á ákveðinni tegund aðgerða. Fyrir nokkru var undirritaður til dæmis að smásjárskoða vefjasneiðar úr gallblöðru og sá þá að aðgerðin, sem gaf af sér hina bólgnu gallblöðru, var nefnd gallkögun. Ef rétt er skilið merkir gallkögun fjarlæging gallblöðru með sérstakri aðgerð í tengslum við kviðarholsspeglun. Vera má þó að þessi skilningur sé ekki réttur og að heitið gallkögun hafi einungis átt að merkja gallvega- eða gallblöðruskoðun með kviðarholsspeglun, en að því hafi ekki verið ætlað að ná einnig yfir fjarlægingu líffærisins.
Gallkögun
Fullyrða má að heitið gallkögun í fyrri merkingunni sé ekki alveg nógu nákvæmt, því að gall- getur vísað í gallvökva, gallblöðru, gallganga eða gallrás. Auðvitað er það útúrsnúningur, en gallkögun gæti merkt fjarlæging galls við kviðarholsspeglun. Gallblöðrukögun hefur hins vegar ótvíræða tilvísun, og á sama hátt yrði heitið gallsteinakögun nothæft, ef slíkar aðgerðir er á annað borð hægt að gera, að fjarlægja gallsteina við kviðarholsspeglun. Í þessari merkingu mætti þá einnig nota heitið botnlangakögun um fjarlægingu botnlanga við kviðarholsspeglun og legpípukögun um fjarlægingu eggjaleiðara við kviðarholsspeglun. Hafi þetta verið ætlunin þá hefur upprunalegri merkingu orðsins kögun verið breytt svo að miklu munar.
Hafi það hins vegar verið ætlunin að orðið gallkögun væri eingöngu notað í síðari merkingunni, gallvega- eða gallblöðruskoðun með kviðarholsspeglun, þá vantar heiti sem tekur einnig til fjarlægingar gallblöðru. Síðari merkingin er nær hinni upprunalegu, en þá þarf að velja um það, hvort kögun eigi eingöngu að koma í stað heitisins holspeglun, eða hvort kögun eigi einnig að nota um aðrar tegundir af speglun, að magaspeglun verði magakögun, blöðruspeglun verði blöðrukögun og svo framvegis. Hugsanlegt er að heitið speglun megi nota um skoðun á innra borði líffæra, en að kögun verði eingöngu notað um skoðun á ytra borði þeirra.
Tillaga
Undirritaður er þó ekki sáttur við að heitinu speglun sé útrýmt og að kögun komi í staðinn. Speglun hefur náð mikilli útbreiðslu, er stutt og auðskilið og hefur ekki augljósa ókosti aðra en hugsanlega eðlisfræðilega ónákvæmni. Hvað ætli sjúklingurinn komi annars til með að hugsa þegar læknirinn segir ábúðarfullur við hann: "Við þurfum nú að kaga á þér magann, væni minn!" Kögun er hins vegar stutt og lipurt heiti, sem vafalaust er horfið úr nútímamáli í sinni upprunalegu merkingu, og mætti því að skaðlausu komast í notkun aftur og fá þá merkinguna fjarlæging líffæris við holspeglun. Nóg um það í bili, en ef aðrir vilja leggja orð í belg, þá er það kærkomið.
Er nú enn hætta á ferðum ?
Í orðapistli í mars 1991 var sagt frá sessat-veiki, sem þá fór um sjúkrahúsin eins og eldur í sinu. Hún lýsti sér þannig að eitt af orðskrípunum sessat, semsat, sensat eða sest skaut upp kollinum í mæltu máli hvenær sem hik varð á tali, jafnvel oftar en einu sinni í sömu setningu. Ekki er vitað til að gripið hafi verið til neinna sérstakra aðgerða gegn veikinni og nú er hún talin vera að renna sitt skeið. Annað afbrigði, svokölluð þúvst-veiki, sem lét á sér kræla hjá ungu fólki, varð aldrei mjög alvarleg á sjúkradeildum, en virðist heldur ekki hafa rénað neitt að ráði.
Nú er það Ó-kei-bæ-bæ-veikin, sem er að verða að faraldri. Margir góðir og hreinlífir heilbrigðisstarfsmenn eru komnir með ótvíræð byrjunareinkenni, en verst er að þeir gera sér alls enga grein fyrir því sjálfir. Rætt hefur verið um að hefja mótaðgerðir sem fyrst. Tæknideildir Ríkisspítalanna munu nú til dæmis vera að vinna að breytingum á stimpilklukkunni blessaðri og mun hún hér eftir þylja þrívegis í hvert sinn sem starfsmaður stimplar sig út: "Vertu nú blessaður og þakka þér fyrir." eða "Vertu nú blessuð og þakka þér fyrir." Gert er ráð fyrir að þannig megi að minnsta kosti gefa starfsmönnum gott fordæmi, ef ekki fullnægjandi sjúkdómsinnsýn, og koma í veg fyrir að leggja þurfi starfsmennina inn til frekari meðferðar í dýrmætum (auðum!) sjúkrarúmum deildanna.
FL 1992; 10(8): 4
Þetta orð mun þegar hafa verið tekið í notkun á handlækningadeild Landspítala og hefur meðal annars sést á vefjarannsóknarbeiðnum sem heiti á ákveðinni tegund aðgerða. Fyrir nokkru var undirritaður til dæmis að smásjárskoða vefjasneiðar úr gallblöðru og sá þá að aðgerðin, sem gaf af sér hina bólgnu gallblöðru, var nefnd gallkögun. Ef rétt er skilið merkir gallkögun fjarlæging gallblöðru með sérstakri aðgerð í tengslum við kviðarholsspeglun. Vera má þó að þessi skilningur sé ekki réttur og að heitið gallkögun hafi einungis átt að merkja gallvega- eða gallblöðruskoðun með kviðarholsspeglun, en að því hafi ekki verið ætlað að ná einnig yfir fjarlægingu líffærisins.
Gallkögun
Fullyrða má að heitið gallkögun í fyrri merkingunni sé ekki alveg nógu nákvæmt, því að gall- getur vísað í gallvökva, gallblöðru, gallganga eða gallrás. Auðvitað er það útúrsnúningur, en gallkögun gæti merkt fjarlæging galls við kviðarholsspeglun. Gallblöðrukögun hefur hins vegar ótvíræða tilvísun, og á sama hátt yrði heitið gallsteinakögun nothæft, ef slíkar aðgerðir er á annað borð hægt að gera, að fjarlægja gallsteina við kviðarholsspeglun. Í þessari merkingu mætti þá einnig nota heitið botnlangakögun um fjarlægingu botnlanga við kviðarholsspeglun og legpípukögun um fjarlægingu eggjaleiðara við kviðarholsspeglun. Hafi þetta verið ætlunin þá hefur upprunalegri merkingu orðsins kögun verið breytt svo að miklu munar. Hafi það hins vegar verið ætlunin að orðið gallkögun væri eingöngu notað í síðari merkingunni, gallvega- eða gallblöðruskoðun með kviðarholsspeglun, þá vantar heiti sem tekur einnig til fjarlægingar gallblöðru. Síðari merkingin er nær hinni upprunalegu, en þá þarf að velja um það, hvort kögun eigi eingöngu að koma í stað heitisins holspeglun, eða hvort kögun eigi einnig að nota um aðrar tegundir af speglun, að magaspeglun verði magakögun, blöðruspeglun verði blöðrukögun og svo framvegis. Hugsanlegt er að heitið speglun megi nota um skoðun á innra borði líffæra, en að kögun verði eingöngu notað um skoðun á ytra borði þeirra.
Tillaga
Undirritaður er þó ekki sáttur við að heitinu speglun sé útrýmt og að kögun komi í staðinn. Speglun hefur náð mikilli útbreiðslu, er stutt og auðskilið og hefur ekki augljósa ókosti aðra en hugsanlega eðlisfræðilega ónákvæmni. Hvað ætli sjúklingurinn komi annars til með að hugsa þegar læknirinn segir ábúðarfullur við hann: "Við þurfum nú að kaga á þér magann, væni minn!" Kögun er hins vegar stutt og lipurt heiti, sem vafalaust er horfið úr nútímamáli í sinni upprunalegu merkingu, og mætti því að skaðlausu komast í notkun aftur og fá þá merkinguna fjarlæging líffæris við holspeglun. Nóg um það í bili, en ef aðrir vilja leggja orð í belg, þá er það kærkomið.Er nú enn hætta á ferðum ?
Í orðapistli í mars 1991 var sagt frá sessat-veiki, sem þá fór um sjúkrahúsin eins og eldur í sinu. Hún lýsti sér þannig að eitt af orðskrípunum sessat, semsat, sensat eða sest skaut upp kollinum í mæltu máli hvenær sem hik varð á tali, jafnvel oftar en einu sinni í sömu setningu. Ekki er vitað til að gripið hafi verið til neinna sérstakra aðgerða gegn veikinni og nú er hún talin vera að renna sitt skeið. Annað afbrigði, svokölluð þúvst-veiki, sem lét á sér kræla hjá ungu fólki, varð aldrei mjög alvarleg á sjúkradeildum, en virðist heldur ekki hafa rénað neitt að ráði. Nú er það Ó-kei-bæ-bæ-veikin, sem er að verða að faraldri. Margir góðir og hreinlífir heilbrigðisstarfsmenn eru komnir með ótvíræð byrjunareinkenni, en verst er að þeir gera sér alls enga grein fyrir því sjálfir. Rætt hefur verið um að hefja mótaðgerðir sem fyrst. Tæknideildir Ríkisspítalanna munu nú til dæmis vera að vinna að breytingum á stimpilklukkunni blessaðri og mun hún hér eftir þylja þrívegis í hvert sinn sem starfsmaður stimplar sig út: "Vertu nú blessaður og þakka þér fyrir." eða "Vertu nú blessuð og þakka þér fyrir." Gert er ráð fyrir að þannig megi að minnsta kosti gefa starfsmönnum gott fordæmi, ef ekki fullnægjandi sjúkdómsinnsýn, og koma í veg fyrir að leggja þurfi starfsmennina inn til frekari meðferðar í dýrmætum (auðum!) sjúkrarúmum deildanna.
FL 1992; 10(8): 4