Íðorðapistlar 1-130
045-Rósarta
Í orðapistli í mars s.l. (FL 1993;3:10) var frá því skýrt að vinnuhópur Orðanefndar læknafélaganna hefði ákveðið að taka upp heitið arta sem þýðingu á sjúkdómsheitinu acne. Í pistlinum voru tilgreind íslensk heiti á nokkrum helstu formum örtusjúkdóma.
Acne rosacea er heiti á húðsjúkdómi sem veldur langvarandi roða í andlitshúð, einkum á nefi og kinnum, en einnig fylgja oft bólguhnútar og graftarkýli. Í Íðorðasafni lækna er þetta þýtt með heitinu rósroði, en að auki er brennivínsnef talið koma til greina. Rosaceus er latneskt lýsingarorð sem merkir rósrauður. Þarna væri æskilegast að samræma við heiti annarra örtusjúkdóma. Rósroðaarta er hins vegar óþarflega langt og nákvæmni spillist ekki þó stytt sé í rósarta, þegar rætt er eða ritað um acne rosacea. Heitið "brennivínsnef" byggir á því að áfengisneysla getur aukið á sjúkdómseinkennin. Það er hins vegar ekki fræðiheiti, sem læknar ættu að taka sér í munn, þegar þeir ræða við sjúklinga sína, nema fullvíst sé að brennivínið sé raunverulega orsakaþáttur í hverju tilviki.
Smásjá, stórsjá
Smásjár (E. microscope) eru vel þekkt rannsóknartæki, sem notuð eru við skoðun smárra hluta. Báðir orðhlutarnir eru komnir úr grísku, af lýsingarorðinu mikros sem merkir smár og sögninni skopeo (skopein, sjá síðar) sem merkir að skoða eða horfa á eitthvað. Algengust er hin svonefnda ljóssmásjá, sem er nærri 400 ára gömul uppfinning, en í henni eru notaðar bylgjur hins sýnilega ljóss til að gera viðfangið sýnilegt mannlegu auga. Stækkunargler ljóssmásjárinnar gefa stækkun sem er á bilinu 250- til þúsundföld. Þvermál þess sem skoðað er í einu, þvermál hvers sjónsviðs, er hins vegar minna en 10 millímetrar við minnstu stækkun og fer minnkandi eftir því sem valdar eru öflugri linsur og meiri stækkun. Til dæmis er það ekki nema hálfur millímetri við 400-falda stækkun.
Smásjáin er sem sagt notuð til að skoða það sem smátt er. Lýsingarorðið smár þarfnast hins vegar viðmiðunar til þess að merkingin verði einhlít, til þess að víst sé hversu smátt hið tilvísaða viðfangsefni er. Þetta kemur vel í ljós þegar litið er á rannsóknartæki, sem stundum er nefnt stórsjá (E. macroscope). Það er notað til að skoða stærri viðfangsefni en hefðbundnar smásjár ráða við og hefur sjónsvið sem oft er á bilinu frá fjórum millímetrum til fjögurra sentímetra. Þetta tæki er notað á rannsóknarstofum í vefjameinafræði til að skoða yfirborð vefjasýna eða sjúkra líffæra á svipaðan hátt og stækkunargler, en með stækkun sem gjarnan er frá tvöfaldri til fertugfaldrar. Í samanburði við hefðbundnar smásjár er tækið því oft nefnt stórsjá. Tæki sem gefa sambærilega stækkun og eru notuð á sjúkrahúsum við sérstakar skurðaðgerðir, smásjáraðgerðir (E. microsurgery), eru hins vegar nefnd smásjár. Í réttu samhengi veldur þetta engum vandræðum og því verður ekki annað sagt, en að smásjá hafi upphaflega verið (og sé enn!) gott íslenskt heiti á tæki til að skoða viðfangsefni af ofangreindri stærð. Heitið stórsjá hefur hins vegar ekki öðlast eins almenna viðurkenningu og vel má vera að það megi einnig nota um önnur tæki á öðrum og stærri sviðum!
Örsjá
Þegar rafeindasmásjáin (E. electron microscope) var fundin upp, fyrir um það bil 60 árum, opnaðist sýn til enn smærri viðfangsefna. Sú stækkun sem fæst í þessu tæki er oftast á bilinu 1000- til 50.000-föld, en getur orðið allt að 200.000-föld. Þvermál þess, sem hægt er að skoða í einu sjónsviði, er tilsvarandi minna, oftast örlítið brot úr millímetra. Meðan heil fruma er minnsta viðfangsefni ljóssmásjárinnar verða frumulíffæri og jafnvel hlutar þeirra helstu viðfangsefni rafeindasmásjárinnar. Þetta tæki hefur því af sumum verið kallað örsjá, sem væntanlega er stytting úr örsmásjá.
Spyrja má hvort sé betra heiti, örsjá eða rafeindasmásjá. Annað vísar í gerð tækisins en hitt í stærð viðfangsefnis. Annað er stutt og þjált en hitt langt og stirðlegt. Rafeindasmásjá má að sjálfsögðu stytta í rafsjá í réttu samhengi, en gæta verður að því að heitið rafsjá er notað í rafmagnsfræði um annars konar tæki. Undirritaður hefur notað þessi heiti nokkurn veginn jöfnum höndum við starf í sérgrein sinni og við kennslu háskólanemenda og telur þau öll eiga rétt á sér. Örsjáin er þó sennilega í mestum metum, en hvað verður þá til ráða í orðasmíð ef einhver finnur upp "sjá" til að skoða enn smærri agnir?
FL 1993; 11(9): 6
Acne rosacea er heiti á húðsjúkdómi sem veldur langvarandi roða í andlitshúð, einkum á nefi og kinnum, en einnig fylgja oft bólguhnútar og graftarkýli. Í Íðorðasafni lækna er þetta þýtt með heitinu rósroði, en að auki er brennivínsnef talið koma til greina. Rosaceus er latneskt lýsingarorð sem merkir rósrauður. Þarna væri æskilegast að samræma við heiti annarra örtusjúkdóma. Rósroðaarta er hins vegar óþarflega langt og nákvæmni spillist ekki þó stytt sé í rósarta, þegar rætt er eða ritað um acne rosacea. Heitið "brennivínsnef" byggir á því að áfengisneysla getur aukið á sjúkdómseinkennin. Það er hins vegar ekki fræðiheiti, sem læknar ættu að taka sér í munn, þegar þeir ræða við sjúklinga sína, nema fullvíst sé að brennivínið sé raunverulega orsakaþáttur í hverju tilviki.
Smásjá, stórsjá
Smásjár (E. microscope) eru vel þekkt rannsóknartæki, sem notuð eru við skoðun smárra hluta. Báðir orðhlutarnir eru komnir úr grísku, af lýsingarorðinu mikros sem merkir smár og sögninni skopeo (skopein, sjá síðar) sem merkir að skoða eða horfa á eitthvað. Algengust er hin svonefnda ljóssmásjá, sem er nærri 400 ára gömul uppfinning, en í henni eru notaðar bylgjur hins sýnilega ljóss til að gera viðfangið sýnilegt mannlegu auga. Stækkunargler ljóssmásjárinnar gefa stækkun sem er á bilinu 250- til þúsundföld. Þvermál þess sem skoðað er í einu, þvermál hvers sjónsviðs, er hins vegar minna en 10 millímetrar við minnstu stækkun og fer minnkandi eftir því sem valdar eru öflugri linsur og meiri stækkun. Til dæmis er það ekki nema hálfur millímetri við 400-falda stækkun.Smásjáin er sem sagt notuð til að skoða það sem smátt er. Lýsingarorðið smár þarfnast hins vegar viðmiðunar til þess að merkingin verði einhlít, til þess að víst sé hversu smátt hið tilvísaða viðfangsefni er. Þetta kemur vel í ljós þegar litið er á rannsóknartæki, sem stundum er nefnt stórsjá (E. macroscope). Það er notað til að skoða stærri viðfangsefni en hefðbundnar smásjár ráða við og hefur sjónsvið sem oft er á bilinu frá fjórum millímetrum til fjögurra sentímetra. Þetta tæki er notað á rannsóknarstofum í vefjameinafræði til að skoða yfirborð vefjasýna eða sjúkra líffæra á svipaðan hátt og stækkunargler, en með stækkun sem gjarnan er frá tvöfaldri til fertugfaldrar. Í samanburði við hefðbundnar smásjár er tækið því oft nefnt stórsjá. Tæki sem gefa sambærilega stækkun og eru notuð á sjúkrahúsum við sérstakar skurðaðgerðir, smásjáraðgerðir (E. microsurgery), eru hins vegar nefnd smásjár. Í réttu samhengi veldur þetta engum vandræðum og því verður ekki annað sagt, en að smásjá hafi upphaflega verið (og sé enn!) gott íslenskt heiti á tæki til að skoða viðfangsefni af ofangreindri stærð. Heitið stórsjá hefur hins vegar ekki öðlast eins almenna viðurkenningu og vel má vera að það megi einnig nota um önnur tæki á öðrum og stærri sviðum!
Örsjá
Þegar rafeindasmásjáin (E. electron microscope) var fundin upp, fyrir um það bil 60 árum, opnaðist sýn til enn smærri viðfangsefna. Sú stækkun sem fæst í þessu tæki er oftast á bilinu 1000- til 50.000-föld, en getur orðið allt að 200.000-föld. Þvermál þess, sem hægt er að skoða í einu sjónsviði, er tilsvarandi minna, oftast örlítið brot úr millímetra. Meðan heil fruma er minnsta viðfangsefni ljóssmásjárinnar verða frumulíffæri og jafnvel hlutar þeirra helstu viðfangsefni rafeindasmásjárinnar. Þetta tæki hefur því af sumum verið kallað örsjá, sem væntanlega er stytting úr örsmásjá. Spyrja má hvort sé betra heiti, örsjá eða rafeindasmásjá. Annað vísar í gerð tækisins en hitt í stærð viðfangsefnis. Annað er stutt og þjált en hitt langt og stirðlegt. Rafeindasmásjá má að sjálfsögðu stytta í rafsjá í réttu samhengi, en gæta verður að því að heitið rafsjá er notað í rafmagnsfræði um annars konar tæki. Undirritaður hefur notað þessi heiti nokkurn veginn jöfnum höndum við starf í sérgrein sinni og við kennslu háskólanemenda og telur þau öll eiga rétt á sér. Örsjáin er þó sennilega í mestum metum, en hvað verður þá til ráða í orðasmíð ef einhver finnur upp "sjá" til að skoða enn smærri agnir?
FL 1993; 11(9): 6