Íðorðapistlar 1-130
065-Dyslexia
Margrét Leópoldsdóttir, læknir, hafði samband og óskaði eftir umræðu um hugtakið dyslexia. Stofnað hefur verið félag, Íslenska dyslexíufélagið, fyrir þá sem eiga við þetta vandamál að etja eða hafa áhuga á því. Þrátt fyrir rækilega umræðu tókst ekki að finna alíslenskt heiti á félagið og er það miður.
Heitið dyslexia er komið úr grísku. Forliðurinn dys- vísar í erfiðleika, skort, tregðu eða eitthvað sem er rangt, slæmt eða erfitt. Miðhlutinn lex- er kominn af nafnorðinu lexis, sem merkir orð eða mál. Síðasti liðurinn -ia táknar svo ástand. Gríska sögnin legein merkir að tala eða segja frá. Heitið dyslexia getur samkvæmt þessu náð til ástands sem felur í sér erfiðleika með orð, mál eða tal.
Upphaflega mun það þó eingöngu hafa verið notað um lestrarörðugleika, en önnur heiti voru notuð um önnur afmörkuð hugtök, svo sem dysgraphia um skriftarörðugleika, dyslogia um tjáningarörðugleika og dysphasia um mál- og talörðugleika. Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir dyslexia þannig: lesfærni langt neðan þess sem búast mætti við, miðað við greind einstaklings og aðra færni. Íðorðasafn lækna gefur eftirtaldar þýðingar á dyslexia: torlæsi, lesvandkvæði, lestrarörðugleikar og lesglöp.
Í íslenskum orðabókum má finna heitin lesblinda og orðblinda. Þau hafa náð nokkurri útbreiðslu meðal almennings, en verið gagnrýnd vegna þess að um eiginlega blindu er ekki að ræða. Skynjunin er í lagi en taugaboðin víxlast á leiðinni. Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði, sem gefin var út á vegum Íslenskrar málnefndar 1986, tilgreinir lesblindu sem þýðingu á alexia og gefur skilgreininguna: spillt hæfni til að lesa skrifað eða prentað mál, þó að óskert sé sjón og greind. Þar er torlæsi gefið sem þýðing á dyslexia og skilgreint þannig: spillt geta til lestrar eða skilnings á því, sem lesið er, upphátt eða í hljóði, óháð talgöllum. Í orðaskránni má einnig finna heitin rithömlun fyrir dysgraphia, ritstol fyrir agraphia, málskortur fyrir dysphasia og málstol fyrir aphasia.
Heilkenni
Margrét, sem sjálf hefur reynslu af torlæsi, lét undirrituðum í té ýmsar almennar upplýsingar um fyrirbærið dyslexia. Fram kemur að hugtakið að baki þessa heitis hefur nú verið útvíkkað og nær til þess sem kalla má "erfiðleika með orð", það er bæði til vandkvæða með lestur og ritun orða. Svo hafa sumir víkkað hugtakið svo mikið að réttast væri að tala um heilkenni (dyslexia syndrome). Þó að lestrar- og ritörðugleikar, sérstaklega það að víxla stöfum, séu helsta merki þessa heilkennis, þá getur fleira fylgt, svo sem örðugleikar við að greina milli hægri og vinstri hliðar, viss hljóðskynjunarvandkvæði, dýptarskynsvandamál og truflun á samhæfingu flókinna fínhreyfinga. Almenn greindarskerðing er hins vegar ekki hluti af þessu heilkenni.
Orðasmíð
Hvernig er hægt að koma öllu þessu fyrir í einu íslensku heiti, sem er bæði nákvæmt og ekki niðrandi á neinn hátt? Það er sennilega ógerlegt. Hér er því, nánast í hnotskurn, eitt helsta vandamál íðorðasmíðanna. Svo miklar kröfur eru gerðar til nýrra íslenskra íðorða að ekkert má út af bregða. Ætlast er til að íslensku heitin sýni nákvæmlega það sem að baki liggur, en séu þó stutt og með réttri hrynjandi. Að öðrum kosti eru þau dæmd til einmana refsivistar í lokuðu Íðorðasafninu! Vondum erlendum fræðiorðum, svo sem dyslexia, er slett, fremur en að notuð séu einhver þeirra íslensku orða, sem þó er völ á. Félagið hefði vel mátt heita Íslenska torlæsisfélagið eða Íslenska les- og ritvillufélagið (skammstafað ÍSLES).
Orðið torlæsi gefur ekki til kynna að um sérstaka tegund lesörðugleika sé að ræða. Betur má því gera við þýðingu á dyslexia (í þrengstu merkingu). Undirritaður hefur nýlega fengið því framgengt hjá Orðanefndinni að fyrirbærið dysplasia verði nefnt rangvöxtur (ekki misvöxtur) og í samræmi við það getur dyslexia fengið heitið ranglæsi og dysgraphia heitið rangskrift.
Dyslexia í víðari skilningi (dyslexia syndrome) þarfnast einnig úrlausnar. Meðal þess, sem í hugann kemur, eru heitin: ranglæsisheilkenni, stafavíxlaheilkenni, orðvilluheilkenni, táknboðatruflun og boðtregðuheilkenni. Hafi einhver lesandi betri tillögur er hér með óskað eftir þeim til umræðu og kynningar.
Lbl 1995; 81: 435
Heitið dyslexia er komið úr grísku. Forliðurinn dys- vísar í erfiðleika, skort, tregðu eða eitthvað sem er rangt, slæmt eða erfitt. Miðhlutinn lex- er kominn af nafnorðinu lexis, sem merkir orð eða mál. Síðasti liðurinn -ia táknar svo ástand. Gríska sögnin legein merkir að tala eða segja frá. Heitið dyslexia getur samkvæmt þessu náð til ástands sem felur í sér erfiðleika með orð, mál eða tal.
Upphaflega mun það þó eingöngu hafa verið notað um lestrarörðugleika, en önnur heiti voru notuð um önnur afmörkuð hugtök, svo sem dysgraphia um skriftarörðugleika, dyslogia um tjáningarörðugleika og dysphasia um mál- og talörðugleika. Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir dyslexia þannig: lesfærni langt neðan þess sem búast mætti við, miðað við greind einstaklings og aðra færni. Íðorðasafn lækna gefur eftirtaldar þýðingar á dyslexia: torlæsi, lesvandkvæði, lestrarörðugleikar og lesglöp.
Í íslenskum orðabókum má finna heitin lesblinda og orðblinda. Þau hafa náð nokkurri útbreiðslu meðal almennings, en verið gagnrýnd vegna þess að um eiginlega blindu er ekki að ræða. Skynjunin er í lagi en taugaboðin víxlast á leiðinni. Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði, sem gefin var út á vegum Íslenskrar málnefndar 1986, tilgreinir lesblindu sem þýðingu á alexia og gefur skilgreininguna: spillt hæfni til að lesa skrifað eða prentað mál, þó að óskert sé sjón og greind. Þar er torlæsi gefið sem þýðing á dyslexia og skilgreint þannig: spillt geta til lestrar eða skilnings á því, sem lesið er, upphátt eða í hljóði, óháð talgöllum. Í orðaskránni má einnig finna heitin rithömlun fyrir dysgraphia, ritstol fyrir agraphia, málskortur fyrir dysphasia og málstol fyrir aphasia.
Heilkenni
Margrét, sem sjálf hefur reynslu af torlæsi, lét undirrituðum í té ýmsar almennar upplýsingar um fyrirbærið dyslexia. Fram kemur að hugtakið að baki þessa heitis hefur nú verið útvíkkað og nær til þess sem kalla má "erfiðleika með orð", það er bæði til vandkvæða með lestur og ritun orða. Svo hafa sumir víkkað hugtakið svo mikið að réttast væri að tala um heilkenni (dyslexia syndrome). Þó að lestrar- og ritörðugleikar, sérstaklega það að víxla stöfum, séu helsta merki þessa heilkennis, þá getur fleira fylgt, svo sem örðugleikar við að greina milli hægri og vinstri hliðar, viss hljóðskynjunarvandkvæði, dýptarskynsvandamál og truflun á samhæfingu flókinna fínhreyfinga. Almenn greindarskerðing er hins vegar ekki hluti af þessu heilkenni.Orðasmíð
Hvernig er hægt að koma öllu þessu fyrir í einu íslensku heiti, sem er bæði nákvæmt og ekki niðrandi á neinn hátt? Það er sennilega ógerlegt. Hér er því, nánast í hnotskurn, eitt helsta vandamál íðorðasmíðanna. Svo miklar kröfur eru gerðar til nýrra íslenskra íðorða að ekkert má út af bregða. Ætlast er til að íslensku heitin sýni nákvæmlega það sem að baki liggur, en séu þó stutt og með réttri hrynjandi. Að öðrum kosti eru þau dæmd til einmana refsivistar í lokuðu Íðorðasafninu! Vondum erlendum fræðiorðum, svo sem dyslexia, er slett, fremur en að notuð séu einhver þeirra íslensku orða, sem þó er völ á. Félagið hefði vel mátt heita Íslenska torlæsisfélagið eða Íslenska les- og ritvillufélagið (skammstafað ÍSLES). Orðið torlæsi gefur ekki til kynna að um sérstaka tegund lesörðugleika sé að ræða. Betur má því gera við þýðingu á dyslexia (í þrengstu merkingu). Undirritaður hefur nýlega fengið því framgengt hjá Orðanefndinni að fyrirbærið dysplasia verði nefnt rangvöxtur (ekki misvöxtur) og í samræmi við það getur dyslexia fengið heitið ranglæsi og dysgraphia heitið rangskrift.
Dyslexia í víðari skilningi (dyslexia syndrome) þarfnast einnig úrlausnar. Meðal þess, sem í hugann kemur, eru heitin: ranglæsisheilkenni, stafavíxlaheilkenni, orðvilluheilkenni, táknboðatruflun og boðtregðuheilkenni. Hafi einhver lesandi betri tillögur er hér með óskað eftir þeim til umræðu og kynningar.
Lbl 1995; 81: 435