Umræða og fréttir

Eyjólfur Þorkelsson, læknanemi, sendi fyrirspurn vegna hins samsetta, enska heitis health indicator. Hugtakið er notað í faraldsfræði um tiltekna heilsufarsþætti sem gefa vísbendingu um heilbrigðisástand þýðis eða þjóðar. Meðal slíkra þátta má nefna dánartíðni, ungbarnadauða, ævilengd og fleira. Áskilið er að hver þáttur sé mælanlegur og að upplýsingar um hann megi birta á tölfræðilegan hátt. Hin mikla læknis- og líffræðiorðabók Wileys bendir á að sjúklegir þættir séu algengari sem mælikvarðar en þættir sem tákna góða heilsu.

Íðorðasafn lækna birtir nafnorðið indicator og tilgreinir íslenska heitið litvísir. Er þá verið að vísa í efnafræðilegt fyrirbæri, efni sem breytir um lit við ákveðna efnabreytingu, til dæmis við breytt sýrustig. Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs birtir þýðing­arnar: 1. vísir. 2. mælitæki, mælir. 3. efnavísir, litvísir. 4. vísitegund. 5. vísibreyta. Í orðasafni utanríkisráðu­neytisins má einnig finna nafnorðin vísbending og vísbendir. Þar fannst einnig heitið quality indicator sem á íslensku nefnist gæðavísir. Til samræmis við það leggur undirritaður til að health indicator nefn­­ist heilsuvísir á íslensku.

Scombroid poisoning

Guðrún Sigmundsdóttir, smitsjúkdómalækir, sendi tölvupóst og greindi frá því að hún væri að fást við rannsókn á matareitrun sem nefndist á ensku scom­broid poisoning og hefði ekki fengið íslenskt heiti. Fyrra orðið líktist ekki neinum orðstofni sem undirritaður kannaðist við, en eftir nokkra leit í ýms­um orða- og fjölfræðibókum kom hið sanna í ljós. Lýsingarorðið scombroid er dregið af gríska nafn­orðinu scombros (á latínu scomber) sem tákn­ar sjávarfisk sem makríll nefnist (scomber scom­brus). Í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar fannst síðan heitið Scombridae, makrílaætt. Loks fannst á Netinu lýsing á scombroid eitrun, en hún getur komið fyrir þegar fólk neytir fiskjar af makrílaætt. Við lélega geymslu á slíku ?dökkfiski? (dark-meat fish) getur, af völdum baktería, myndast hista­mín-líkt eiturefni, sem framkallar ógleði, upp­köst, höfuðverk, kyngingartruflun og ofsakláða (urticaria). Makrílaættinni tilheyra meðal annars makríll (mackerel) og túnfiskur (tuna).

Þar sem undirritaður fann ekki neitt íslenskt heiti á scombroid poisoning bjó hann til heitið krílfiski­eitrun. Guðrún kvaðst sátt við það, en hvað skyldu fiskifræðingar segja?

Illkynja ofhitnun

Einar Páll Indriðason, svæfingarlæknir, hélt fyrir­lest­ur um malignant hyperthermia. Um er að ræða arf­gengan, ríkjandi sjúkdóm sem getur gefið sig til kynna við svæfingu með blóðsýringu og auknum efnaskiptum og stífleika í vöðvum, auk skyndilegrar hækkunar á líkamshita. Undirritaður gat ekki stillt sig um að óska eftir íslensku heiti í titilinn á erindinu. Þá kom í ljós að Íðorðasafn lækna notar íslenska heitið ofurhiti um hyperthermia. Það hefur undirrituðum aldrei líkað, ofhitnun eða ofhiti ætti að vera nóg. Forskeytið hyper- táknar of- og gríska orðið therme merkir hiti. Rétt er að minna á að sumar læknisfræðiorðabækur, til dæmis Dorlands, gefa til kynna að heitið hyperthermia sé ýmist notað um sérhverja hækkun á líkamshita yfir 37,2 stig eða eingöngu um hita yfir 42 stigum.

Mobilization

Sveinn Guðmundsson, yfirlæknir Blóðbankans, sendi beiðni um að enska heitið mobilization yrði skoðað og að leitað yrði að íslenskri þýðingu sem ætti við þegar verið væri að ná stofnfrumum út úr beinmerg.

Latneska lýsingarorðið mobilis hefur verið notað um þann sem er hreyfanlegur, virkur, sveigjanlegur, breytilegur eða jafnvel óstöðugur. Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs birtir nafnorðið mobilization: 1. herútboð, útköllun. 2. liðsöfnun, liðsafnaður. 3. virkjun (fjármagns). Notkun heitisins í læknisfræði er nokkuð algeng, en Íðorðasafn lækna tilgreinir aðeins þýðingarnar: 1. liðkun. 2. losun. Við leit í greinasöfnum læknisfræðinnar fundust ýmis notkunardæmi. Í fyrsta lagi er orðið mobilization notað um útleysingu frumna úr beinmerg, í öðru lagi um útlosun efna úr forðabúri í vefjum (kalk úr beinum) eða úr frumum í líffæri (fitu úr lifrarfrumum), í þriðja lagi um virkjun varnarviðbragða (til dæmis bólguviðbragða), í fjórða lagi um ræsingu liðsauka á stofnun til vinnu eða í útkall, í fimmta lagi um losun líffæris við skurðaðgerð úr samvöxtum eða náttúrulegri festingu og í sjötta lagi um liðkun liða og liðamóta.

Ekki verður gerð tilraun til að finna lausnir á öllum þessum notkunarsviðum, en Sveini var sent nafnorðið útleysing og sögnin að útleysa. Þannig má segja: "Fyrsta stig meðferðarinnar er útleysing stofnfrumna úr beinmerg." eða "Meðferðin mun útleysa stofnfrum­ur úr beinmerg." Gaman væri að fá viðbrögð.

Síspenna

Samkvæmt læknisfræðiorðabók Dorlands er lýs­ing­ar­orðið spastic notað til að lýsa krampaástandi eða of mikilli spennu í vöðvum. Íðorðasafn lækna birtir þýðingarnar: krampakynjaður, krampa-, síbeygju-. Þessi orð virðast ekki hafa náð mikilli fótfestu og slangur­yrðið spastískur er mikið notað. Undirritaður hefur velt fyrir sér íslenska nafnorðinu síspenna fyrir enska nafnorðið spasticity. Segja má þá að sjúk­lingur sé "með síspennu" í stað þess að hann sé "spastískur". Spastic paralysis verður með sama hætti síspennulömun.