Umræða og fréttir

Það gengur hægt að leysa sumar lífsgáturnar og skilningur okkar á mörgum furðufyrirbrigðum mannlífsins er enn á fremur lágu stigi þrátt fyrir allar rannsóknir og merkilegar niðurstöður vísindanna. Stundum getur maður orðið óþolinmóður þegar svör við síendurteknum spurningum kynslóðanna láta bíða eftir sér. Yfirburðamenn á ýmsum sviðum hafa fyrir löngu kom­ið orðum að lykilatriðum eins og heimspekingurinn Søren Kierkegård um kvíða í bókinni Begrebet Angest 1844, félagsvísindamaðurinn Émile Durkheim um sjálfsvíg (Le suicide 1897) og geðlæknirinn Erwin Stengel um sjálfsvígstilraunir í bókinni Suicide & Attempted Suicide 1964. Sá síðastnefndi kemur einkum við sögu í þessari umfjöllun vegna forgöngu hans um rannsóknir á sínu sviði.

Hugtakið vísvitandi sjálfsskaði er vandræðalegt við fyrstu sýn því að það getur þýtt bókstaflega allt frá sjálfsvígi til reykinga og ofáts. Allt frá augljósri fyrirætlun um að stytta sér aldur með einum verkn­aði og yfir í að ástunda óheilbrigða lifnaðarhætti um langan tíma. Frá því sem enskumælandi menn nefna inten­tional self-destructive act og yfir í deliberate self-harm. Það hefur samt orðið að samkomulagi að nota það við vísindarannsóknir og þrengja merkinguna þegar um fjölsetrarannsóknir er að ræða. Allt frá því að athygli fór að beinast að sjálfsvígstilraunum (suicidal attempts) upp úr miðri síðustu öld hafa vísindamenn komist nær því að verða einhuga um skilgreiningar á rannsóknarverkefnum á þessu sviði. Með þeim alfyrstu til að gefa tóninn var Stengel (1) í bók sinni, en þar segir svo:

A suicidal act (attempt) is any deliberate act of self-damage which the person committing the act could not be sure to survive. Clinicians as well as lay persons ought to regard all cases of potentially dangerous self-poisoning or self-inflicted injury as suicidal acts whatever the victim´s explanation, unless there is clear evidence to the contrary. "Potentially dangerous" means in this context: believed by the "attempter" possibly to endanger life. For instance, if a person who is ignorant of the effects of drugs takes double or three times the prescribed dose, this might have to be regarded as a suicidal attempt because in taking that overdose the person took a risk that may have proved fatal."

Þessi skilgreining hefur staðist með nokkrum lagfæringum í 40 ár. Það liggur í augum uppi að álitamál verða sífellt á vegi rannsakenda og vísindaleg úrvinnsla á allt undir nákvæmri samstillingu milli landa og svæða, sem tryggð er með samræmdum vinnureglum.

Út er komin bókin "Suicidal Behaviour in Europe - Results from the WHO/Euro Multicentre Study on Suicidal Behaviour" (2). Ritstjórar eru Armin Schmidtke, Unni Bille-Brahe, Diego DeLeo og Ad Kerkhof, sem öll eru meðal þekktustu fræðimanna heims á sviði sjálfsvígsfræða. Inngang skrifar Nils Retterstöl, pró­fessor emeritus í Noregi og fyrrverandi forseti IASP (1989-1991). Hann undirstrikar þýð­ingu Evrópusamstarfsins sem hófst 1989 og hefur þeg­ar skil­að veiga­miklum rannsóknaniðurstöðum. Hann bend­ir á að skráning sjálfsvíga hófst í löndum Evrópu fyrir 200 árum og jafnvel fyrr á stöku stað, en sjálfsvígs­tilraunir hafi hvergi verið skráðar á landsvísu. Skráning þeirra miðast því fremur við landsvæði en lönd.

Evrópusamstarf um rannsóknir á vísvitandi sjálfssköðum hefur dafnað og vaxið jafnt og þétt undanfarna tvo áratugi. Eins og skýrt var frá í grein í marshefti Læknablaðsins hafa borgir um alla Evrópu safnað saman upplýsingum um sjálfsvíg og sjálfsvígs­tilraunir í einn stað, Würtsburg í Þýskalandi, þar sem prófessor Armin Schmidtke og samstarfsfólk hans sér um úrvinnslu gagna. Sá hluti rannsóknanna sem beinist að sjálfsvígstilraunum heitir The WHO/EURO Multicentre Study on Attempted Suicide frá því að þátttakendur urðu sammála um þessa nafngift 1994, en áður þekktust önnur heiti. Nafnbreytingarnar gefa fyrst og fremst til kynna þróun skilgreininga og afmarkana við að tryggja sambærilega gagnasöfnun frá öllum borgunum. Ætlunin er að fylgja þessum fyrri áfanga gagnavinnslunnar eftir með öðrum áfanga með aðalbækistöð í Óðinsvéum, Danmörk, þar sem áhersla verður lögð á rannsóknir á endurteknum sjálfs­vígstilraunum.

Orðalagsbreytingar undanfarinna ára hafa tafið vinn­una. Heitið parasuicidium var innleitt 1969 (Kreit­man) og Evrópusamstarfið byggði í fyrstu á skilgreiningu parasuicidiums 1986:

- an act with non-fatal outcome in which an individual deliberately initiates a non-habitual behaviour that, without interventions from others, will cause self-harm, or deliberately ingests a substance in excess of the prescribed or generally recognized therapeutic dosage, and which is aimed at realizing changes which the subject desired via the actual or expected physical consequences.

Þessi skilgreining felur í sér að atvik teljast með þó að tilgangur verknaðar hafi verið að kalla á hjálp en ekki deyja og gildir einu þó að gripið sé inn í atburða­rás og hættu afstýrt áður en skaði skeður. Sjálfsskaði af óvitaskap telst hins vegar ekki með. (Ofurölvi ein­stak­lingar, þroskaheftir, alvarlega heilabilaðir og fleiri.) Heitið parasuicidium var lagt niður á þessum rannsóknarvettvangi 1994 og hefur ekki verið tekið upp aftur.

Langflestar Evrópuþjóðir auk Tyrklands og Ísra­els eiga fulltrúa í þessari rannsókn. Samkvæmt áður­nefndri bók eru tölur tilbúnar frá 27 borgum í 19 löndum. Þær sýna tvö tímabil, 1989-1993 og 1995-1999, með 22.672 sjálfsvígstilraunum hjá 17.486 einstaklingum fyrri fimm árin, en 19.727 hjá 13.427 ein­stak­lingum síðari fimm árin. Þetta er talið umfangs­mesta gagna­safn sinnar tegundar í heiminum. Þátttökuborgir byrjuðu ekki allar á sama tíma og því segir munurinn á þessum tveimur tímabilum ekkert um breytingar á tíðni sjálfsvígstilrauna í Evrópu almennt. Það er enn verið að fínstilla strengina og nýj­ar borgir eru enn að bætast við og fleiri boðnar velkomnar til þátttöku. Norðurlönd og Miðevrópa hafa greinilega verið í forystu lengst af og nú vantar aðeins Portúgal, Ísland og fáein Austurevrópulönd til að öll lönd álfunnar taki þátt. Athyglisvert er að höfuðborgir landanna eru í miklum minnihluta, Stokkhólmur, Helsinki, Tallinn, Riga, Vilnius, Kiev, Bern, Aþena, Ankara. Hinar borg­irnar eru ekki höfuðborgir landa sinna.

Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri (FSA) hefur sýnt þessum málum áhuga á seinni árum og rannsóknar­teymi heimamanna tók saman yfirlit yfir skráðar sjálfs­vígstilraunir 1985-2002 fyrir norræna geðlæknaþingið í Reykjavík 2003. Ennfremur sendi FSA tvo fulltrúa á heimsþing IASP (Alþjóðleg samtök um sjálfsvígsforvarnir) í Stokkhólmi í fyrra og aftur á Evrópuþing (EASP) í Kaupmannahöfn í ágúst sl. Undirritaður geðlæknir fór í bæði skiptin og sannfærðist um nauð­syn þess að athuga það í fullri alvöru hvort Akur­eyri eigi að koma sér á kortið og óska eftir samstarfi og þátttöku í WHO/Euro Multicentre Study on Attemp­ted Suicide. Mjög líklega þarf sérstaka heimild til að safna gögnum áfram um fyrirsjáanlega framtíð, til dæmis næstu fimm árin, sem nota mætti bæði til að skipuleggja rannsóknir um eftirfylgd skjólstæðinga hér nærsvæðis og ekki síður til að undirbúa Evrópu­sam­starf ef af verður.

Heimildir

1. Stengel E. Suicide and Attempted Suicide 2. útg. 1970.

2. Schmidtke A. Suicidal Behaviour in Europe 2004.