Íðorð 152: Einkavæðing

Ólafur Örn Arnarson, fyrrverandi yfirlæknir á LSH, sendi tölvupóst og bað um umfjöllun um orðið einkavæðing. Hann sagðist telja að þetta orð væri "misnotað" í umræðu um heilbrigðismál og vísaði þar sérstaklega til stjórnmálamanna. Tilefnið í þetta sinn var þó útvarpsfréttaviðtal við formann L.Í. Um það segir Ólafur: Þar kom fram sú skilgreining að einkavæðing í heilbrigðisþjónustu þýddi að sjúklingar misstu réttindi sín í tryggingakerfinu og yrðu að borga læknum fullt verð fyrir þeirra þjónustu. Ólafur heldur áfram og kveður fast að orði: Þetta er alröng notkun á þessu orði og er skaðleg að mínu mati.

Einka-

Undirritaður lagðist í uppflettingar í orðabókum til að afla haldbærra upplýsinga. Í nýrri útgáfu Eddu á Íslenskri orðabók kemur fram að orðhlutinn einka- sé forliður með ýmsar en skyldar merkingar: 1. einn (sbr. einkabarn), 2. ætlaður einum (sbr. einkaherbergi), 3. sem varðar einstaklinginn en ekki samfélag sem hann tilheyrir (sbr. einkalíf), 4. í eigu (þjónustu) einstaklinga (en ekki ríkis, sveitar- eða samvinnufélaga) (sbr. einkafyrirtæki), 5. ágætur, dýrlegur (sbr. einkafljóð = ágæt kona).

Væðing

Í sömu orðabók má finna sögnina að væða, klæða, færa í föt, útbúa með, koma á. Rafvæða merkir þannig að búa rafmagni, siðvæða að bæta siðferði manna, iðnvæða að koma á fót iðnaði og tölvuvæða að beita tölvutækni við verk. Íslensk orðsifjabók segir sögnina dregna af nafnorðunum voð og váð sem merktu ofinn dúkur, klæði, segl (í skáldamáli) eða stórt net. Þarna er því um skemmtilega myndræna líkingu að ræða, sem lýsa má á ýmsa vegu: Gamla viðfangsefnið er vafið eða sveipað nýjum dúki eða klæði. Gamla viðfangsefninu er siglt áfram undir nýju segli. Gamla viðfangsefnið er fangað í nýtt, stórt net.

Einkarekstur

Orðið einkavæðing er ekki að finna í Orðabók Háskólans, en þar eru nokkur dæmi frá 20. öld um orðið einkarekstur. Af dæmunum virðist mega skilja að einkarekstur sé andstæða ríkisrekstrar, bæjarrekstrar og félagsrekstrar, tákni rekstur fyrirtækja eða starfsemi á vegum einkaðila. Í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar kemur fram að orðið einkarekstur sé samheiti við orðið einkaframtak sem táknar atvinnustarfsemi einstaklinga eða fyrirtækja í einkaeign. Einkavæðing er svo í Hagfræðiorðasafninu tilgreint sem þýðing á enska orðinu privatization, þ.e. breyting á opinberum rekstri í einkarekstur, t.d. með sölu opinberra stofnana og fyrirtækja til einkaðila.

Niðurstaða undirritaðs er því ótvírætt sú að orðið einkavæðing tákni einfaldlega það að koma á einkarekstri. Einka- vísar í fjórða merkingarliðinn í Íslenskri orðabók, og táknar í eigu einstaklinga og væðing táknar, eins og í tilgreindu dæmunum, að koma einhverju á. Hitt er svo vel þekkt að orð og heiti sem tengjast ákveðnu gildismati eða afstöðu fái meðvitað eða ómeðvitað neikvæða merkingu í hugum hagsmunaaðila. Það er einmitt eitt áróðursbragðið í stjórnmálunum að gera tiltekin heiti og hugtök í málflutningi andstæðinganna tortryggileg með því að gefa þeim neikvæða sérmerkingu á einn eða annan hátt. Eitt snilldarlegt dæmi um slíkt er einmitt orðið einka(vina)væðing. Ólafi Erni til huggunar má hins vegar benda aftur á fimmta merkingarliðinn hér að framan, einka- getur táknað ágætur, dýrlegur.

Varðeitill

Í 149. pistli (Lbl 2002; 88: 857) var rætt um enska heitið sentinel node og stungið upp á íslenska heitinu útvarðareitill. Jafnframt var þar sagt að erfitt hefði reynst að finna heitið í læknisfræðiorðabókum og gefið var í skyn að heitið gæti því verið að falla úr notkun. Baldur Sigfússon, röntgenlæknir, hringdi og sagði að það væri nú síður en svo. Hann sagði heitið mikið notað í tengslum við skurðaðgerðir vegna krabbameins í brjóstum. Umræddur eitill væri þá gjarnan leitaður uppi og jafnvel merktur sérstaklega til nánari skoðunar. Baldur benti síðan á Þorvald Jónsson, skurðlækni, sem aðspurður sagðist nota íslenska heitið varðeitill og upplýsti að einnig hefði komið fram heitið markeitill. Bæði þessi heiti eru góð. Gaman væri nú að heyra skoðanir annarra lækna.

Brjóstaaðgerðir

Í sama símtali lét Þorvaldur þess getið að nú vantaði íslenskt heiti á skurðaðgerðir á brjóstum sem eru þannig framkvæmdar að sem minnst sé fjarlægt af heilbrigðum brjóstavef. Þær falla undir það sem á ensku nefnist breast conserving surgery. Sögnin to conserve merkir samkvæmt Ensk-íslenskri orðabók Arnar og Örlygs vernda, geyma, varðveita, nýta með forsjálni, spara. Í Samheitaorðabókinni má finna fleiri orð til umhugsunar: gæta, halda í, halda til haga, verja, vernda. Undirritaður leggur í bili til að slíkar aðgerðir verði flokkaðar sem varðveisluaðgerðir. Brjóstaskurðlæknar gætu svo komist skrefi framar en við hinir, á þessum síðustu og verstu tímum, ef þeir tækju upp heitið sparnaðaraðgerðir. Óskað er eftir fleiri tillögum.

Incidentaloma

Ari Jóhannesson, lyflæknir, hringdi og bað um aðstoð við að finna heiti á hnúta og æxli sem finnast af tilviljun. Slíkt kemur til dæmis fyrir við tölvusneiðmyndatöku af nýrnahettum og hafa slík fyrirbæri fengið enska heitið incidentaloma.