Íðorð 142: Eintala, fleirtala

Runólfur Pálsson, lyflæknir og nýrnasérfræðingur, sendi fyrirspurn um notkun eintölu og fleirtölu í samsettum heitum. Tilefnið var heiti á sýni sem tekið er úr nýra. Runólfur sagði að slíkt sýni væri oftast nefnt nýrnasýni, en honum finnst ekki rökrétt að notuð sé fleirtala í fyrri hluta orðsins þegar um er að ræða sýni úr einu (öðru) nýra. Slíkt vill hann nefna nýrasýni. Undirritaður vill taka undir þetta. Sýni úr einum eitli verði á sama hátt eitilsýni, og sýni úr einni slagæð verði slagæðarsýni.

Íðorðasafn lækna verður ekki að miklu gagni við rannsókn á þessu máli. Þar má finna almenn sýnaheiti, svo sem fleygsýni, nálarsýni, stroksýni, stungusýni, vefsýni og vefjasýni, en engin sértæk heiti á líffærasýnum. Spyrja má þó hvort draga megi einhverja ályktun af því að til eru bæði heitin vefsýni, sem túlka má sem sýni úr einum vef, og vefjasýni, sem túlka má sem sýni úr fleiri vefjum. Sé svo, að almennu heitin verði að geta vísað til fjölda vefja, má gera ráð fyrir að sértæku heitin verði einnig að geta gefið til kynna fjölda líffæra. Gera verður þá ráð fyrir heitum til viðeigandi aðgreiningar, svo sem eitilsýni og eitlasýni, garnarsýni og garnasýni, lungasýni og lungnasýni. Gefa má þá almennu skýringu að eintölumyndin eigi við um sýni úr aðeins einu líffæri, en að fleirtölumyndin vísi til þess að sýni komi úr fleiri en einu líffæri.

Vera má að sumum læknum finnist hér full langt seilst í orðfræðilegri nákvæmni. Undirritaður fékk til dæmis engar undirtektir á orðanefndarfundi við þeirri hugmynd að glandula adrenalis yrði endurskírð og látin heita nýrahetta til að gefa rými fyrir fleirtöluna nýrnahettur. Honum var að bragði á það bent að ljósastaur við götubrún bæri oftast einungis eitt ljós og hefði hingað til ekki verið amast við því heiti. Í sumum tilvikum getur þó skipt máli að geta aðgreint fjölda líffæra. Nýraígræðsla er strangt tekið annað fyrirbæri en nýrnaígræðsla.

Biopsia

Gríska heitið biopsia er myndað úr nafnorðunum bios sem merkir líf og ops sem merkir auga. Opsis merkir hins vegar sýn, sjón eða skoðun. Að lokum kemur svo viðskeytið -ia sem oft er notað til að tákna stöðu eða ástand. Uppflettingar í erlendum læknisfræðiorðabókum gefa til kynna að heitið biopsia sé notað á tvo vegu: 1. um þann feril eða þá aðgerð að fjarlægja vef(i) úr lifandi líkama og rannsaka með skoðun, oftast smásjárskoðun, og 2. um sýnið eða vefinn sem fjarlægður er. Íðorðasafn lækna birtir og þýðir enska nafnorðið biopsy á sambærilegan hátt: 1. vefsýnitaka. 2. vefsýni, vefjasýni. Á síðustu árum hafa svo komið fram heitin lífsýni og lífsýnistaka sem eru enn nákvæmari þýðingar á upprunalega gríska heitinu. Í læknisfræðilegu samhengi má oft sleppa orðhlutanum líf- án þess að hætta sé á misskilningi. Skin biopsy verður þannig: 1. húðsýnistaka. 2. húðsýni.

Til gamans eru nokkur almennu lífsýnaheitanna úr Íðorðasafni lækna tilgreind og þýðingar Íðorðasafnsins lagfærðar þannig að báðar ofangreindar merkingar komi fram í hverju tilviki: brush biopsy 1. burstasýnistaka. 2. burstasýni; endoscopic biopsy 1. holspeglunarsýnistaka, holsýnistaka. 2. holspeglunarsýni, holsýni; excision biopsy 1. brottskurðarsýnistaka. 2. brottskurðarsýni; needle biopsy 1. nálarsýnistaka. 2. nálarsýni; surface biopsy 1. yfirborðssýnistaka. 2. yfirborðssýni; wedge biopsy 1. fleygsýnistaka. 2. fleygsýni.

Sjálfnæmi

Lilja Sigrún Jónsdóttir, læknir, er ráðgjafi við dánarmeinaskráningu Hagstofu Íslands. Hún sendi fyrirspurn vegna autoimmune hepatitis en sá sjúkdómur birtist ekki sem sjálfstæð samsetning í Íðorðasafninu. Hepatitis er lifrarbólga og autoimmune vísar í ónæmissvörun sem beinist gegn eigin vef eða líffæri. Íðorðasafn lækna notar heitið sjálfsnæmi sem undirritaður vill frekar nefna sjálfnæmi með því að beita stofnsamsetningu en ekki eignarfallssamsetningu. Autoimmune hepatitis verður þá sjálfnæmislifrarbólga.

Heiti á sjónusjúkdómi

Eiríkur Sigurðsson, starfsmaður hjá Íslenskri erfðagreiningu, sendi tölvupóst og bað um aðstoð vegna sjúkdómsheitisins retinitis pigmentosa. Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir fyrirbærinu þannig: Hópur sjúkdóma sem oftast eru arfgengir og einkennast af tapi á sjónuviðbrögðum (samkvæmt sjónurafriti), sjónurýrnun, þrengingu á sjónuæðum, kekkjun á litarefni sjónu og þrengingu á sjónsviði. Latneska heitið er hvorki nákvæmt né nægilega gegnsætt. Retinitis merkir sjónubólga, en um slíkt er þó ekki að ræða. Pigmentosa merkir hins vegar litar- eða litaður og vísar einungis í brúnu litarkekkina sem greinast við augnspeglun. Bein þýðing gæti því verið litarsjónubólga. Íðorðasafn lækna hefur gert tilraun til lagfæringar og birtir íslenska heitið sjónufreknur með útskýringunni: Litefnahrörnun sjónu. Undirritaður tók þá stefnu í svari sínu til Eiríks að blanda saman heitinu og skýringunni og leggja meiri áherslu á litarblettina til að auka á gegnsæið. Úr varð ný tillaga að íslensku heiti: litblettótt sjónuhrörnun. Nú sem fyrr væri gaman að fá að heyra viðbrögð þeirra sem telja sig málið varða.