Íðorðapistlar 1-130
005-Hvít og rauð blóðkorn
Í þetta sinnið mun verða fjallað um nafngiftir á hvítum og rauðum blóðkornum.
Íðorðasafnið greinir frá því að leukocyte og white blood cell megi kalla hvítkorn, hvítfrumu eða hvítt blóðkorn. Red blood cell og erythrocyte má kalla rauðkorn eða rautt blóðkorn. Í Íslenskum læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar eru leukocytae kallaðar hvítar blóðfrumur eða hvítfrumur, en erythrocytae nefnast þar blóðtölur eða rauð blóðkorn. Læknisfræðiorðabók Blakistons segir fræðiheitið leukocyte komið úr grísku, þar sem leukos þýði hvítur eða litlaus og kytos þýði fruma. Erythrocyte er einnig komið úr grísku, þar sem erythros þýðir rauður.
Hvítkorn, rauðkorn
Orðið blóðkorn, í merkingunni fruma í blóði, er sennilega alveg fast í málinu, enda skýrt og þjált. Orðin hvítkorn og rauðkorn eru mun minna notuð, og fyrst og fremst í samsetningum, til dæmis rauðkornafæð (erythropenia) eða hvítkornaríki (leukocytosis). Í Íðorðasafninu er leukocytosis reyndar þýtt sem hvítfrumnafjölgun, en undirrituðum finnst orðmyndin hvítkornaríki mun heppilegri.
Gríski orðhlutinn -osis er oftast notaður um ástand, samanber amyloidosis og carcinomatosis, en fjölgun er ekki ástand heldur breyting á ástandi. Ríki gæti verið stytting á ríkidæmi og táknar þá auðveldlega það ástand, sem fram kemur eftir fjölgun. Fæð er á sama hátt ástand, en fækkun er sú breyting sem leiðir til fæðar.
Samnefni
Í daglegu tali fer vel á því að nota heitin rauð blóðkorn og hvít blóðkorn, enda skilja bæði leikir og lærðir hvað við er átt. Hugsanlegt er einnig að orðin rauðkorn og hvítkorn geti orðið læknum töm og náð að festast í málinu og vissulega fara þau vel í samsetningum og í ritmáli. Orðið blóðtala er að sumu leyti gott orð. Auðsæ er líkingin við tölu á flík, en hætt er við að fleirtalan blóðtölur geti valdið ruglingi. Orðin rauðfruma og hvítfruma eru einnig góð sem heiti á blóðkornum og mætti nota sem samnefni (synonym) til að auka fjölbreytni í orðavali. Hins vegar er það yfirlýst stefna Orðanefndarinnar að hverju erlendu fræðiheiti samsvari einungis eitt íslenskt heiti.
Kyrningar
Þegar kemur að tegundum og undirtegundum hvítra blóðkorna er vandinn meiri. Lítum fyrst á heiti þeirra blóðfrumna sem granulocytae kallast. Íðorðasafnið gefur upp orðið kyrningar, en Læknisfræðiheiti G.H. nefna þær kornafrumur, kyrnikorn eða kyrninga.
Við smásjárskoðun þekkjast fullþroska kyrningar af kornóttu umfrymi og sneplóttum kjarna. Þeim hefur frá fornu fari verið skipt í undirflokka eftir litunarviðbrögðum frymiskornanna. Þær frumur, sem binda basíska liti í frymiskornunun, eru því kallaðar granulocytae basophilicae, þær sem binda súra liti kallast granulocytae acidophilicae eða granulocytae eosinophilicae og þær sem hvorki binda basíska né súra liti kallast granulocytae neutrophilicae. Á læknaslangri heita þær basófílar, eósínófílar og njútró-, nojtró- eða nevtrófílar. Íðorðasafnið gefur hins vegar upp heitin lútfíkill, eósínfíkill og hlutleysiskyrningur, en G.H. þýðir lýsingarorðin basophil sem lútsólginn, acidophil sem sýrusólginn og eosinophil sem eósínsólginn. Í uppkasti Orðanefndar að íslenskri þýðingu á Nomina Histologica koma fyrir þýðingarnar lút-, sýru- eða eósínkær eða -sækinn. Ekkert af þessu leiðir til þjálla samsetninga, sem henta í daglegu starfi. Framhald í næsta blaði.
FL 1990; 8(4): 4
Íðorðasafnið greinir frá því að leukocyte og white blood cell megi kalla hvítkorn, hvítfrumu eða hvítt blóðkorn. Red blood cell og erythrocyte má kalla rauðkorn eða rautt blóðkorn. Í Íslenskum læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar eru leukocytae kallaðar hvítar blóðfrumur eða hvítfrumur, en erythrocytae nefnast þar blóðtölur eða rauð blóðkorn. Læknisfræðiorðabók Blakistons segir fræðiheitið leukocyte komið úr grísku, þar sem leukos þýði hvítur eða litlaus og kytos þýði fruma. Erythrocyte er einnig komið úr grísku, þar sem erythros þýðir rauður.
Hvítkorn, rauðkorn
Orðið blóðkorn, í merkingunni fruma í blóði, er sennilega alveg fast í málinu, enda skýrt og þjált. Orðin hvítkorn og rauðkorn eru mun minna notuð, og fyrst og fremst í samsetningum, til dæmis rauðkornafæð (erythropenia) eða hvítkornaríki (leukocytosis). Í Íðorðasafninu er leukocytosis reyndar þýtt sem hvítfrumnafjölgun, en undirrituðum finnst orðmyndin hvítkornaríki mun heppilegri. Gríski orðhlutinn -osis er oftast notaður um ástand, samanber amyloidosis og carcinomatosis, en fjölgun er ekki ástand heldur breyting á ástandi. Ríki gæti verið stytting á ríkidæmi og táknar þá auðveldlega það ástand, sem fram kemur eftir fjölgun. Fæð er á sama hátt ástand, en fækkun er sú breyting sem leiðir til fæðar.
Samnefni
Í daglegu tali fer vel á því að nota heitin rauð blóðkorn og hvít blóðkorn, enda skilja bæði leikir og lærðir hvað við er átt. Hugsanlegt er einnig að orðin rauðkorn og hvítkorn geti orðið læknum töm og náð að festast í málinu og vissulega fara þau vel í samsetningum og í ritmáli. Orðið blóðtala er að sumu leyti gott orð. Auðsæ er líkingin við tölu á flík, en hætt er við að fleirtalan blóðtölur geti valdið ruglingi. Orðin rauðfruma og hvítfruma eru einnig góð sem heiti á blóðkornum og mætti nota sem samnefni (synonym) til að auka fjölbreytni í orðavali. Hins vegar er það yfirlýst stefna Orðanefndarinnar að hverju erlendu fræðiheiti samsvari einungis eitt íslenskt heiti.Kyrningar
Þegar kemur að tegundum og undirtegundum hvítra blóðkorna er vandinn meiri. Lítum fyrst á heiti þeirra blóðfrumna sem granulocytae kallast. Íðorðasafnið gefur upp orðið kyrningar, en Læknisfræðiheiti G.H. nefna þær kornafrumur, kyrnikorn eða kyrninga.Við smásjárskoðun þekkjast fullþroska kyrningar af kornóttu umfrymi og sneplóttum kjarna. Þeim hefur frá fornu fari verið skipt í undirflokka eftir litunarviðbrögðum frymiskornanna. Þær frumur, sem binda basíska liti í frymiskornunun, eru því kallaðar granulocytae basophilicae, þær sem binda súra liti kallast granulocytae acidophilicae eða granulocytae eosinophilicae og þær sem hvorki binda basíska né súra liti kallast granulocytae neutrophilicae. Á læknaslangri heita þær basófílar, eósínófílar og njútró-, nojtró- eða nevtrófílar. Íðorðasafnið gefur hins vegar upp heitin lútfíkill, eósínfíkill og hlutleysiskyrningur, en G.H. þýðir lýsingarorðin basophil sem lútsólginn, acidophil sem sýrusólginn og eosinophil sem eósínsólginn. Í uppkasti Orðanefndar að íslenskri þýðingu á Nomina Histologica koma fyrir þýðingarnar lút-, sýru- eða eósínkær eða -sækinn. Ekkert af þessu leiðir til þjálla samsetninga, sem henta í daglegu starfi. Framhald í næsta blaði.
FL 1990; 8(4): 4