Íðorðapistlar 1-130
009-Hugleiðingar um nafngiftir í sýklafræði
Í sýklafræði vantar því miður enn mörg orð á íslensku og sum eru rangtúlkuð. Misnotkun fræðiorða er algeng meðal leikmanna og nægir að minna á að orðin veira og baktería eru oft notuð eins og um sama hlutinn sé að ræða, en því miður nær misnotkun fræðiorða einnig til fagmanna. Við kennslu og greinaskrif á íslensku er mikilvægt að ekki sé ruglað með þýðingu orða og allir séu sammála um merkingu þeirra. Hér á eftir mun ég rekja nokkur dæmi.
Almenn orð
Orðin sýkill, sýking og sýklafræði eru dregin af orðunum sýki (veiki, sjúkdómur) sýkja (gera sjúkan, smita), en önnur önnur skyld orð eru til dæmis sjúkur (veikur, vanheill) og sjúklingur (sjúkur maður). Sýkill er þess vegna örvera (baktería, sveppur, veira eða sníkjudýr) sem sýkir, veldur sýkingu. Sögnin að smita (sýkja, bera sóttkveikjur) er tökuorð úr dönsku (at smitte). Eftir að einstaklingur hefur smitast getur hann sýkst, en ekki valda sýklar þó alltaf sýkingu með einkennum. Þeir sem hafa smitast og bera sýkil án einkenna eru nefndir berar (carriers) eða smitberar.
Sýklafræði er fræðigreinin um þessar örverur og sýkingar af þeirra völdum. Sambærileg orð í ensku eru væntanlega eftirfarandi: infectious agent = sýkill, infection = sýking og medical microbiology = sýklafræði. Algengur misskilningur er að kalla allar örverur sýkla, því aðeins lítið brot örvera veldur sýkingum í dýrum og mönnum. Örverufræði (microbiology) er stór fræðigrein og er sýklafræði að hluta sérgrein innan hennar.
Sýklun
Í maíhefti Læknablaðsins birtist grein sem nefnd var "Sýklun í hálsi aldraðra" og var sýklun notað sem þýðing á enska orðinu "colonization". Þótt orðið sýklun sé þjált og fari vel í íslensku, þá er það ekki rétt þýðing orðsins "colonization", sem er dregið af "colonize" (colonize = to become established in (a new environment)). Með "colonization" er átt við það þegar örverur taka sér bólfestu á ákveðnum stað á mannslíkamanum og er gerður skýr greinarmunur á "colonization" og sýkingu. Strax við fæðingu taka ýmsar örverur sér bólfestu á og í mannslíkamanum, en flestar þeirra eru ekki dæmigerðir sýklar (til dæmis ýmsar loftfælnar bakteríur, kóagúlasa neikvæðir klasakokkar og Corynebacteriae) þó sumar séu mögulegir sýkingavaldar/sýklar (potentially pathogenic microorganisms, til dæmis Staph. aureus, E. coli, Strept. pneumoniae o.fl.). Á og í mannslíkamanum eru fleiri bakteríur en líkamsfrumur og er það eðlilegt ástand. Í orðinu sýklun felst hins vegar að um sýkla sé að ræða og að í kjölfarið komi líklega sýking, en það er annað en átt er við með enska orðinu "colonization". Ekki hef ég á takteinum gott orð í staðinn, en nefna má orð eins og nýlendun, landnám, bólfesta og búseta. Gaman væri að heyra fleiri hugmyndir.
Orð í örverufræði
Fræðigreinin örverufræði (microbiology) skiptist í bakteríufræði (bacteriology), veirufræði (virology), sveppafræði (mycology), sníkjudýrafræði (parasitology) og ónæmisfræði (immunology). Orðin baktería, veira, sveppur og sníkjudýr falla vel að íslensku og hafa náð góðri fótfestu. Orðið gerlafræðingur er nokkuð notað hérlendis, einkum um örverufræðinga aðra en sýklafræðinga, til dæmis í matvælaiðnaði. Gerill táknar (rotnunar)-bakteríu, örsmáan blaðgrænulausan einfrumung. Gerill er því í raun samheiti við bakteríu, en hefur ekki náð sömu fótfestu, og orðið er ekki upprunalegra í íslensku en orðið baktería. Gerill er dregið af ger, samanber gerjun sem er tökuorð úr dönsku "gær". Mér hefur alltaf fundist orðið gerill vera of skylt orðinu gerjun og gersveppur til að geta verið orð yfir bakteríu. Í staðinn fyrir heitið gerlafræðingur mætti nota bakteríufræðingur.
Orð í sýklafræði
Fjölmörg önnur orð í sýklafræði hafa enn ekki náð fótfestu. Hér á eftir fer listi yfir nokkur ensk orð og tillögur til íslenskunar: Peak level = toppstyrkur eða hástyrkur, trough level = lágstyrkur, serum cidal level = drápsþynning sermis, ELISA (enzyme linked immunosorbent assey) = hvatabundið eða hvatatengt mótefnapróf, fluorescent immunoassay = flúrbundið mótefnapróf eða glitmótefnapróf, minimum inhibitory concentration = lágmarksheftistyrkur, minimum bactericidal concentration = lágmarksbanastyrkur eða lágmarksdrápsstyrkur, colony = þyrping eða drýli.
Flokkun baktería
Heiti á flestum algengum sýkingum eru til á íslensku, en það er efni í aðra grein að fjalla um þau. Til eru margar þúsundir bakteríutegunda sem hver hefur sitt nafn. Til að koma skipulagi á nafngiftir hefur orðið til flokkunarfræði þar sem bakteríum er skipað í hópa eftir skyldleika (classification), en skyldleikahópum er síðan gefið nafn eftir alþjóðlegum reglum (nomenclature). Nauðsynlegt er að bakteríur hafi sömu nöfn alls staðar í heiminum, til að auðvelda samskipti.
Í dag eru bakteríur flokkaðar eftir Linnean flokkunarkerfinu og bakteríunöfn sett fram á latínu. Fyrst er skrifað nafn ættkvíslar (genus) og er upphafsstafurinn skrifaður með stórum staf, en síðan nafn tegundar (species) með litlum stöfum. Bakteríunöfn á latínu skal skástrika á prenti, en undirstrika í handriti, dæmi: Klebsiella pneumoniae, Streptococcus mutans. Því miður vill oft verða misbrestur á þessu, jafnvel í Læknablaðinu. Ættkvíslir tilheyra ætt (family), ættir flokki (class), flokkar fylkingu (division) og fylkingar ríki (kingdom). Nokkur bakteríunöfn hafa verið íslenskuð, en aðeins örfá íslensku orðanna eru notuð, til dæmis klasakokkar (Staphylococcae) og keðjukokkar (Streptococcae). Óþarfi er að íslenska öll bakteríunöfn.
Vonandi verður þessi greinarstúfur tilefni til frekari skrifa og umræðna um nafngiftir í sýklafræði. Rétt er að geta þess að upplýsingar um uppruna orða eru fengnar úr Orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar.
FL 1990; 8(8): 6-7
Almenn orð
Orðin sýkill, sýking og sýklafræði eru dregin af orðunum sýki (veiki, sjúkdómur) sýkja (gera sjúkan, smita), en önnur önnur skyld orð eru til dæmis sjúkur (veikur, vanheill) og sjúklingur (sjúkur maður). Sýkill er þess vegna örvera (baktería, sveppur, veira eða sníkjudýr) sem sýkir, veldur sýkingu. Sögnin að smita (sýkja, bera sóttkveikjur) er tökuorð úr dönsku (at smitte). Eftir að einstaklingur hefur smitast getur hann sýkst, en ekki valda sýklar þó alltaf sýkingu með einkennum. Þeir sem hafa smitast og bera sýkil án einkenna eru nefndir berar (carriers) eða smitberar. Sýklafræði er fræðigreinin um þessar örverur og sýkingar af þeirra völdum. Sambærileg orð í ensku eru væntanlega eftirfarandi: infectious agent = sýkill, infection = sýking og medical microbiology = sýklafræði. Algengur misskilningur er að kalla allar örverur sýkla, því aðeins lítið brot örvera veldur sýkingum í dýrum og mönnum. Örverufræði (microbiology) er stór fræðigrein og er sýklafræði að hluta sérgrein innan hennar.
Sýklun
Í maíhefti Læknablaðsins birtist grein sem nefnd var "Sýklun í hálsi aldraðra" og var sýklun notað sem þýðing á enska orðinu "colonization". Þótt orðið sýklun sé þjált og fari vel í íslensku, þá er það ekki rétt þýðing orðsins "colonization", sem er dregið af "colonize" (colonize = to become established in (a new environment)). Með "colonization" er átt við það þegar örverur taka sér bólfestu á ákveðnum stað á mannslíkamanum og er gerður skýr greinarmunur á "colonization" og sýkingu. Strax við fæðingu taka ýmsar örverur sér bólfestu á og í mannslíkamanum, en flestar þeirra eru ekki dæmigerðir sýklar (til dæmis ýmsar loftfælnar bakteríur, kóagúlasa neikvæðir klasakokkar og Corynebacteriae) þó sumar séu mögulegir sýkingavaldar/sýklar (potentially pathogenic microorganisms, til dæmis Staph. aureus, E. coli, Strept. pneumoniae o.fl.). Á og í mannslíkamanum eru fleiri bakteríur en líkamsfrumur og er það eðlilegt ástand. Í orðinu sýklun felst hins vegar að um sýkla sé að ræða og að í kjölfarið komi líklega sýking, en það er annað en átt er við með enska orðinu "colonization". Ekki hef ég á takteinum gott orð í staðinn, en nefna má orð eins og nýlendun, landnám, bólfesta og búseta. Gaman væri að heyra fleiri hugmyndir.Orð í örverufræði
Fræðigreinin örverufræði (microbiology) skiptist í bakteríufræði (bacteriology), veirufræði (virology), sveppafræði (mycology), sníkjudýrafræði (parasitology) og ónæmisfræði (immunology). Orðin baktería, veira, sveppur og sníkjudýr falla vel að íslensku og hafa náð góðri fótfestu. Orðið gerlafræðingur er nokkuð notað hérlendis, einkum um örverufræðinga aðra en sýklafræðinga, til dæmis í matvælaiðnaði. Gerill táknar (rotnunar)-bakteríu, örsmáan blaðgrænulausan einfrumung. Gerill er því í raun samheiti við bakteríu, en hefur ekki náð sömu fótfestu, og orðið er ekki upprunalegra í íslensku en orðið baktería. Gerill er dregið af ger, samanber gerjun sem er tökuorð úr dönsku "gær". Mér hefur alltaf fundist orðið gerill vera of skylt orðinu gerjun og gersveppur til að geta verið orð yfir bakteríu. Í staðinn fyrir heitið gerlafræðingur mætti nota bakteríufræðingur.Orð í sýklafræði
Fjölmörg önnur orð í sýklafræði hafa enn ekki náð fótfestu. Hér á eftir fer listi yfir nokkur ensk orð og tillögur til íslenskunar: Peak level = toppstyrkur eða hástyrkur, trough level = lágstyrkur, serum cidal level = drápsþynning sermis, ELISA (enzyme linked immunosorbent assey) = hvatabundið eða hvatatengt mótefnapróf, fluorescent immunoassay = flúrbundið mótefnapróf eða glitmótefnapróf, minimum inhibitory concentration = lágmarksheftistyrkur, minimum bactericidal concentration = lágmarksbanastyrkur eða lágmarksdrápsstyrkur, colony = þyrping eða drýli. Flokkun baktería
Heiti á flestum algengum sýkingum eru til á íslensku, en það er efni í aðra grein að fjalla um þau. Til eru margar þúsundir bakteríutegunda sem hver hefur sitt nafn. Til að koma skipulagi á nafngiftir hefur orðið til flokkunarfræði þar sem bakteríum er skipað í hópa eftir skyldleika (classification), en skyldleikahópum er síðan gefið nafn eftir alþjóðlegum reglum (nomenclature). Nauðsynlegt er að bakteríur hafi sömu nöfn alls staðar í heiminum, til að auðvelda samskipti. Í dag eru bakteríur flokkaðar eftir Linnean flokkunarkerfinu og bakteríunöfn sett fram á latínu. Fyrst er skrifað nafn ættkvíslar (genus) og er upphafsstafurinn skrifaður með stórum staf, en síðan nafn tegundar (species) með litlum stöfum. Bakteríunöfn á latínu skal skástrika á prenti, en undirstrika í handriti, dæmi: Klebsiella pneumoniae, Streptococcus mutans. Því miður vill oft verða misbrestur á þessu, jafnvel í Læknablaðinu. Ættkvíslir tilheyra ætt (family), ættir flokki (class), flokkar fylkingu (division) og fylkingar ríki (kingdom). Nokkur bakteríunöfn hafa verið íslenskuð, en aðeins örfá íslensku orðanna eru notuð, til dæmis klasakokkar (Staphylococcae) og keðjukokkar (Streptococcae). Óþarfi er að íslenska öll bakteríunöfn.
Vonandi verður þessi greinarstúfur tilefni til frekari skrifa og umræðna um nafngiftir í sýklafræði. Rétt er að geta þess að upplýsingar um uppruna orða eru fengnar úr Orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar.
FL 1990; 8(8): 6-7