Íðorðapistlar 1-130
023-Manic-depressive reaction
Frá lækni á Heilsugæslustöðinni í Kópavogi barst tillaga um að tala um hamdeprusveiflur þegar um er að ræða óeðlilegar eða sjúklegar geðsveiflur milli oflætis og þunglyndis. Þessi samsetning er annars vegar byggð á því, að oft er sagt að menn séu "í ham" þegar ákafi er mikill, og hins vegar á því að orðið depra merkir dapurleiki. Þessu er hér með komið á framfæri, en fyrstu viðbrögð undirritaðs eru þau að vafasamt sé að nota ham- sem forlið til að merkja oflæti. Nær væri að tala um hamsveifluviðbragð í merkingunni geðsveifluviðbragð og hamsveifluveiki í merkingunni geðhvarfasýki. Þess má einnig geta að í Tölvuorðasafninu frá 1983 er enska orðið mode þýtt með íslensku orðunum háttur og hamur. Tölvu og jaðartæki hennar má til dæmis setja í annan ham eða í aðra hami með "mode"-fyrirskipun sem þá breytir starfsháttum tækjanna án þess að tölvuæði eða tölvuoflæti komi í ljós.
Clinical, klinisk, clinico
Af einhverjum ástæðum hefur orðið klínískur oft valdið hamsveiflum hjá undirrituðum. Við æði getur legið þegar einhver af klínísku starfsbræðrunum segir sem svo: "Það er einfaldlega mitt klíníska mat!" Þessi orð eru gjarnan sett fram með miklum alvöruþunga þegar verið er að ræða einhver álitamál í sjúkdómsgreiningu og svo virðist sem þessi stutta setning eigi að stöðva allar hugmyndir eða tilgátur um að eitthvað annað komi til greina. Við depru getur hins vegar legið þegar verið er að berjast við að koma fræðilegri hugsun á blað og engin leið finnst til að komast hjá því að nota þetta slanguryrði eða einhverja af beygingarmyndum þess. Reyndar hafa bæði Íðorðasafnið og Læknablaðið tekið þá stefnu að ekki verði komist hjá því að nota orðið í vissum samsetningum.
Gamla, slitna læknisfræðiorðabókin frá háskólaárunum segir að enska orðið clinical sé komið úr grísku þar sem orðið kline merki rúm. Frá venjulegu rúmi hefur merkingin svo væntanlega flust yfir á sjúkrabeð og síðan á það sem gert er við sjúkrabeð og loks yfir á lækna og lækningastofnanir. Í öðrum erlendum orðabókum má finna lítið breyttar orðmyndir, svo sem í latínu clinicus = læknir eða grafari; í frönsku clinique = lækningastofa; í ensku clinic = lækningakennsla á sjúkrahúsum, lækningastofa; í dönsku klinik = lækningar, lækningastofa, læknismeðferð; í þýsku Klinik = sjúkrahús og loks má finna í nútíma ítölsku nafnorðið clinico = læknir, sjúkrahús og lýsingarorðið clinico, sem ekki virðist hægt að þýða á íslenska tungu með öðru en klínískur.
Uppgjöf eða ekki ?
Þessi upptalning ætti sennilega að duga til þess að sannfæra hvern mann um að barátta gegn þessum orðum er nærri vonlaus, en samt situr eftir einhver óþægileg tilfinning um uppgjöf. Stefna okkar hlýtur að vera sú að leitast alltaf við að finna íslensk orð og heiti til að nota í fræðimáli lækna og að taka ekki upp erlend orð fyrr en fullreynt er að orðaleit eða orðasmíð tekst ekki. Hér virðast Læknablaðið og Orðanefndin hafa álitið að fullreynt sé. Þó er víst að ný orð geta komið fram hvenær sem er og að fullreynt er ekki fyrr en yfir lýkur í þessum heimi. Enn fremur má minna á aðferð sem oft er beitt við lausn huglægra vandamála, þá að leggja málið til hliðar um sinn og bíða þess að lausnin komi fram af sjálfu sér.
Hér með er lýst eftir tillögum að íslenskun á þeim orðum sem dregin eru af clinicus og eins tillögum að því hvernig hægt er að orða "klínískar" samsetningar öðru vísi. Er til dæmis ekki óþarft að nota samsetninguna klínísk skoðun í hópi lækna og læknanema? Hvaða læknisskoðun er ekki klínísk? Hvernig er hægt að tákna klíníska kennslu? Hvað eru klínískar rannsóknir? Hvernig er hægt að segja öðru vísi að læknir sé góður klínikker?
FL 1991; 9(10): 9
Clinical, klinisk, clinico
Af einhverjum ástæðum hefur orðið klínískur oft valdið hamsveiflum hjá undirrituðum. Við æði getur legið þegar einhver af klínísku starfsbræðrunum segir sem svo: "Það er einfaldlega mitt klíníska mat!" Þessi orð eru gjarnan sett fram með miklum alvöruþunga þegar verið er að ræða einhver álitamál í sjúkdómsgreiningu og svo virðist sem þessi stutta setning eigi að stöðva allar hugmyndir eða tilgátur um að eitthvað annað komi til greina. Við depru getur hins vegar legið þegar verið er að berjast við að koma fræðilegri hugsun á blað og engin leið finnst til að komast hjá því að nota þetta slanguryrði eða einhverja af beygingarmyndum þess. Reyndar hafa bæði Íðorðasafnið og Læknablaðið tekið þá stefnu að ekki verði komist hjá því að nota orðið í vissum samsetningum. Gamla, slitna læknisfræðiorðabókin frá háskólaárunum segir að enska orðið clinical sé komið úr grísku þar sem orðið kline merki rúm. Frá venjulegu rúmi hefur merkingin svo væntanlega flust yfir á sjúkrabeð og síðan á það sem gert er við sjúkrabeð og loks yfir á lækna og lækningastofnanir. Í öðrum erlendum orðabókum má finna lítið breyttar orðmyndir, svo sem í latínu clinicus = læknir eða grafari; í frönsku clinique = lækningastofa; í ensku clinic = lækningakennsla á sjúkrahúsum, lækningastofa; í dönsku klinik = lækningar, lækningastofa, læknismeðferð; í þýsku Klinik = sjúkrahús og loks má finna í nútíma ítölsku nafnorðið clinico = læknir, sjúkrahús og lýsingarorðið clinico, sem ekki virðist hægt að þýða á íslenska tungu með öðru en klínískur.
Uppgjöf eða ekki ?
Þessi upptalning ætti sennilega að duga til þess að sannfæra hvern mann um að barátta gegn þessum orðum er nærri vonlaus, en samt situr eftir einhver óþægileg tilfinning um uppgjöf. Stefna okkar hlýtur að vera sú að leitast alltaf við að finna íslensk orð og heiti til að nota í fræðimáli lækna og að taka ekki upp erlend orð fyrr en fullreynt er að orðaleit eða orðasmíð tekst ekki. Hér virðast Læknablaðið og Orðanefndin hafa álitið að fullreynt sé. Þó er víst að ný orð geta komið fram hvenær sem er og að fullreynt er ekki fyrr en yfir lýkur í þessum heimi. Enn fremur má minna á aðferð sem oft er beitt við lausn huglægra vandamála, þá að leggja málið til hliðar um sinn og bíða þess að lausnin komi fram af sjálfu sér. Hér með er lýst eftir tillögum að íslenskun á þeim orðum sem dregin eru af clinicus og eins tillögum að því hvernig hægt er að orða "klínískar" samsetningar öðru vísi. Er til dæmis ekki óþarft að nota samsetninguna klínísk skoðun í hópi lækna og læknanema? Hvaða læknisskoðun er ekki klínísk? Hvernig er hægt að tákna klíníska kennslu? Hvað eru klínískar rannsóknir? Hvernig er hægt að segja öðru vísi að læknir sé góður klínikker?
FL 1991; 9(10): 9