026-Þina

Í tveimur síðustu pistlum hefur verið fjallað um hugtakið dyspepsia. Nú er víst mál að linni. Stungið var upp á að orðið meltingarónot eigi betur við um fyrirbærið en þýðingar Íðorðasafnsins, meltingartruflun og meltingartregða. Æskilegt væri þó að finna enn styttra og liprara heiti. Til dæmis má stytta fyrri orðhlutann og tala um meltuónot.

Orðið kveisa hefur verið notað um magaverki og innantökur, en er hins vegar þegar frátekið til að nota um hugtakið colic, krampakennd verkjaköst í kviði, þannig að meltukveisa gengur tæpast. Ef til vill mætti í staðinn endurvekja og umsnúa merkingu orðins kveiða (kveifa, hugleysingi) til þessara nota og nefna síðan umrætt "heilkenni einkenna frá efri hluta meltingarvegar" meltukveiðu. Geti einhver gert enn betur væri vel þegið að heyra um það.

Bréf frá Akureyri

Magnús Stefánsson, læknir á Akureyri, sendi nýlega bráðskemmtilega hugleiðingu um íslenskt læknamál. Með leyfi hans verða hér birtir kaflar úr bréfinu. Millifyrirsagnir eru gerðar af undirrituðum. Gefum svo Magnúsi orðið:

Þáttur Helga

"Hins vegar var það á fögru kvöldi síðastliðið vor, að við Helgi Valdimarsson vorum á tölti um holtin ofan við Illugastaði í Fnjóskadal, niðursokknir í viskulegar samræður þegar prófessorin spyr allt í einu og úr öllu samhengi við umræðuefnið: "Þekkir þú orðið þynur?" Mér varð það á að hvá, enda "kom þetta á mig bláan og beran" eins og haft var að orðtaki á mínum árum í læknadeild og haft eftir öðrum prófessor, sem stundum sagðist vera vafasamur, ef hann efaðist um eitthvað. En Helgi hélt áfram: "Til mín kom fyrir nokkru öldruð kona, ættuð að vestan og sagðist vera haldin þynum. Hún var með urticaria." Eftir að hafa liðsinnt konunni ræddi prófessorinn við hana um þetta orð, sem hún sagði hafa verið notað í bernsku sinni um þess háttar útbrot. Helgi komst helst að þeirri niðurstöðu, að þarna væri um að ræða kvenkynsorð í fleirtölu og sennilega ritað með Y."

Hamfarir hugmyndar

"Þetta orð var áleitið við mig eftir samtal okkar Helga. Ég bar það undir roskna konu, sem vinnur samhliða mér og fædd er og uppalin til fermingar í Dýrafirði. Hún kannaðist samstundis við orðið, kvaðst að vísu hafa verið búin að gleyma því, en það væri rétt að orðið hefði verið notað í sinni sveit, þegar hún var að alast þar upp, um klæjandi útbrot, sem þutu snögglega út um húðina en hurfu síðan jafnskjótt aftur. Að vísu man hún ekki rithátt orðsins, en telur að um fleirtölumynd þess hafi verið að ræða. Var ekki þarna komin lýsing á urticaria? Leit í orðabókum leiddi mig m.a. að gamla brynjuheitinu ÞYN og fornu en samnefndu árheiti úr skáldamáli. Ásgeir Blöndal telur orðið ÞYN í báðum þessum merkingum vera kvenkyns og rekur uppruna þess til fornensku "þunian (ðunian)" og/eða miðlágþýsku "dönen", sem á báðum málum er talið merkja "drynja, ymja eða öskra", auk þess sem ÞYN í merkingunni brynja getur verið skylt ÞENJA, ef orðið er þá ekki einfaldlega gömul les- eða ritvilla. En sem ég sat í sumar og velti þessu fyrir mér var ég brátt farinn að velta mér upp úr þessum orðum. Mér stóð það ljóslega fyrir hugskotssjónum hvernig húðin á urticariasjúklingi þandist út með viðeigandi gauragangi og drunum í ónæmiskerfi hennar, eiganda húðarinnar til svo mikillar armæðu, að hann langaði mest til að öskra. Ég sannfærðist um að hér væri á ferðinni orð, sem að mestu væri fallið í gleymsku, en í raun gamalt og gott heiti á því fyrirbrigði, sem á nágrannamálum væri kennt við netluna, sbr. sænsku "nässelutslag" og ensku "nettle fever" en þessi heiti mega heita bein þýðing á latneska orðinu "urticaria", sem vafalaust á uppruna sinn að þakka rölti gömlu Rómverjanna um heiminn."

Þáttur Gísla frá Hofi

"Upptendraður af þessari hugljómun gekk ég á fund míns gamla meistara, Gísla Jónssonar frá Hofi í Svarfaðardal, sem nú situr á virðingarstóli í Amtsbókasafninu á Akureyri og veltir fyrir sér leyndardómum íslenskra mannanafna.

Eins og Gísla er von og vísa tók hann mér afar ljúfmannlega, þótti erindið hið merkasta, en tók þó úr mér mesta hrollinn, því að eftir nokkra íhugun komst hann að þeirri niðurstöðu, að líklegast væri þarna á ferðinni orðið "ÞINA (kvk.), í flt. ÞINUR, meðal annars í merkingunni sár með hrúðri eða skorpu. Ég verð því að ætla að þar sé komið orðið, sem vestfirsku konurnar notuðu. Það orð er skylt so. ÞENJA og ÞINUR/ÞINULL í merkingunni netteinn, lóðarás. Mér sýnist þetta orð hið gagnlegasta í samsetningum." (G.J. Íslenskt mál, 592, Morgunbl. 8. júní 1991). Viðbrögð eða undirtektir við þennan þátt hefur hann engar fengið."

Uppástunga Magnúsar

"Ég ætla mér ekki að deila við dómarann, að þessu sinni viskubrunninn Gísla Jónsson, enda hugrenningar mínar í sumar meira í ætt við hamfarir hugmyndasmíðinnar, en vísindalegan þankagang. Eigi að síður opinberaðist mér sá möguleiki að taka megi upp orðið þina, og þá í flt. þinur, í merkingunni urticaria, hvað sem líður upprunalegri merkingu þessa orðs. Fyrir slíku eru fordæmi, sbr. þinull, sem núorðið merkir m.a. útvíkkunaráhald og ætti að vera orðið tamt í munni skurðstofufólks. Það þarf að minnsta kosti ekki að skipta um kyn á orðinu þótt það fái þessa nýju merkingu. Man nú einhver, aðrir en fræðimenn, tilkomu orðsins sími, sem sagan hermir að Sigurður Guðmundsson hafi búið til úr gamla hvorugkynsorðinu síma. Alltént getum við verið sammála um, að t.d. orðið lyfjaþinur sé fegurra og þjálla í munni en lyfjaofsakláði eða strokuþinur í stað strokurauðkláðaþots, svo vitnað sé til þýðinga Íðorðasafnsins á latneska orðinu urtica. Fleiri dæmi mætti taka."

Þina - þinur

Svo lýkur bréfi Magnúsar og skal hann bestu þakkir fyrir hafa. Ástæða er til að taka þessa tillögu til gaumgæfilegrar athugunar. Kanna þarf bæði eintöluna þina og fleirtöluna þinur í ýmsum samsetningum. Hugsanlega má gera ráð fyrir að eintölumyndin verði notuð um fyrirbærið urticaria en að fleirtalan þinur verið notað um húðútbrotin. Við fyrstu sýn virðast orðin litaþina (urticaria pigmentosa), lyfjaþina (urticaria medicamentosa) og sólarþina (urticaria solaris) fara ákaflega vel í munni og á blaði. Skorað er nú á húðsjúkdómalækna, ofnæmislækna og aðra hugsanlega "þinulækna" að leggja eitthvað til málanna.



FL 1992; 10(1): 12