034-Ónæmiskerfið

Örn Bjarnason, ábyrgðarmaður og ritstjóri Læknablaðsins, setti fram ósk um að íslenskun nokkurra heita og fræðiorða úr ónæmiskerfinu væri tekin til athugunar. Hann hafði verið að lesa grein sem birta átti í blaðinu og hnaut um enska fræðiheitið complement sem ekki var íslenskað. Í tilefni af því rifjaðist upp sú staðreynd að ýmis íslensk heiti á fyrirbærum í ónæmiskerfinu hafa átt erfitt uppdráttar, þrátt fyrir hetjulega baráttu þeirra sem kerfinu unna mest. Ónæmiskerfið er að sönnu margþætt og starfsemi þess flókin, þannig að djúpvitur umræða um alla innviði þess er ekki á færi annarra en fárra sérfræðinga. Því má vera að mörg heitin nái lítilli útbreiðslu og að íslensku orðin festist ekki í fræðimálinu. Á hitt ber þó að líta að ónæmis- og ofnæmisviðbrögð koma til álita við rannsóknir á eðli mikils fjölda sjúkdómsbreytinga, allt frá sýkingum til krabbameina. Ónæmisfræðin snertir því flestar greinar læknisfræðinnar og helstu hugtök hennar ættu að vera læknum vel kunn. Auk þess eru hugmyndir um ofnæmi af ýmsu tagi ofarlega á baugi hjá almenningi um þessar mundir og ekki er ólíklegt að sjúklingar vilji ræða við lækni sinn á íslensku um það sem þeim er efst í huga hverju sinni. Vera má þó að fræðiheitið complement sé ekki það sem fyrst ber á góma í slíkri umræðu, en hver veit hvað verður!

Complementum

Íðorðasafnið þýðir complement með íslensku orðunum hjástoð og mögnuður. Complementum er komið úr latínu, væntanlega af sagnorðinu compleo, sem táknar að fylla, fullgera, bæta við, ljúka, koma til leiðar, gera heilt eða gera fullkomið. Enska orðið complement má finna í Ensk-íslenskri orðabók Arnar og Örlygs og eru helstu merkingarnar þessar: 1. uppfylling, viðbót; 2. full tala; 3. sagnfylling; 4. það sem á vantar að bogi eða horn sé 90 gráður; 5. fyllimengi; 6. fyllitala; og 7. mögnuður. Merkingin er nánast sú sama í öllum þessum tilvikum, complement fyllir upp eða bætir við því sem á vantar. Svipuð merking hefur án efa verið lögð til grundvallar þegar orðið complement var tekið til notkunar í ónæmisfræðinni.

Í enskum ónæmisfræðibókum er notað heitið the complement system um kerfi eða keðju fjölmargra, samverkandi prótína, sem finna má óvirk í plasma, en virk í vefjum þar sem ónæmis- og ofnæmisviðbrögð hafa komið fram. Þessi virku efni valda meðal annars aukinni gegndræpni æða, leiða til efnasækni bólgufrumna, auðvelda sýklaát bólgufrumna og brjóta niður frumu- og bakteríuveggi. Þannig uppfylla þau eða koma til leiðar ýmsum þáttum í þeirri starfsemi ónæmiskerfisins, sem nauðsynleg er í baráttunni gegn sýklum, en á hinn bóginn taka þau einnig þátt í ofnæmis- og sjálfnæmisviðbrögðum og valda þar auknum skaða með ofangreindri verkun sinni. Þá er spurt: Hvaða íslensk orð hæfa best slíku kerfi?

Hjástoð, mögnuður

Við fyrstu sýn virðist hvorugt þessarra orða neitt afbragð. Undirritaður hefur þó leitast við að nota heitið hjástoð í meinafræðikennslu nokkur undanfarin ár og er það því orðið honum sæmilega munntamt. Hjástoðarkerfi eða hjástoðarkeðja eru sæmilega liprar samsetningar, en orðið hjástoð eitt sér er ankannalegt og minnir á hjárænu og hjábragð (sem reyndar finnst ekki í orðabókum undirritaðs). Samsetningin hjástoð hljómar nánast eins og tvítekning, stoð hefði getað dugað ef heitið stoðkerfi væri ekki þegar frátekið. Ónæmisstoð eða næmisstoð eru ekki sérlega aðlaðandi við fyrstu sýn.

Komið hefur fram uppástunga um að complement verði kallað efli því að kerfið eflir verkun ónæmiskerfisins. Einnig má leita uppi og prófa, bæði stök og í samsetningum, ýmis gömul orð sem merkja stoð, fylla eða viðbót, svo sem stytta, spilka, hlít, fild, fylld, ábót, álag og tilbót.

FL 1992; 10(9): 10