Íðorðapistlar 1-130
058-Framburður
Framburður fræðiorÐa hefur lítið verið til umræðu í þessum pistlum. Þó að ákveðnar hefðir ríki um framburð margra erlendu orðanna, fer því fjarri að fullt samræmi sé til staðar. Læknar eru sennilega sammála um eftirfarandi framburð: "penisillín", "túmor", "híperplasía" og "bronkítis". Hins vegar er ekki full samstaða um hið latneska heiti lungnabólgu, sem ýmist er borið fram sem "pnevmónía", "pnumónía" eða jafnvel "njúmónía" samkvæmt ensk-amerískri hefð. Svipuðu máli gegnir um heiti botnristils, coecum, sem í íslenska læknaslangrinu er ýmist borið fram "sökum", "kökum" eða "síkum". Við þessu er ef til vill ekki ástæða að amast. Mestu máli skiptir að framburðurinn sé ekki svo breytilegur að hætta sé á alvarlegum misskilningi.
Latínan
Undirritaður lærði stærðfræðideildarlatínu í menntaskóla fyrir rúmum 30 árum og á þeim tíma virtist ekki leika mikill vafi á því hvernig bera ætti latnesk orð fram hér á landi. Latínan var talin hafa verið hljóðrétt rituð og flest latnesk orð voru borin fram nánast að íslenskum sið. Auðvitað var þó farið öðru vísi með tvíhljóðin og kommulausir sérhljóðar voru oft bornir fram eins og þeir væru skrifaðir með kommu. Þá má nefna k-hljóð fyrir stafinn c, f-hljóð fyrir ph, sem reyndar mun vera komið úr grísku, og þ-hljóð fyrir th í upphafi orðs. Ekki var um það rætt að latínan gæti verið borin öðruvísi fram í öðrum löndum.
Menntaskólahefðin virtist svo í heiðri höfð þegar í læknadeild var komið, en síðar fór svo að bera á misræmi. Í mörgum tilvikum stafar misræmið af því að margir læknar venjast annars konar framburði latnesku fræðiorðanna í öðrum löndum, til dæmis á þeim tíma sem þeir eru í sérnámi. Síðan getur verið erfitt að hverfa aftur að íslensku hefðinni og vafalítið eru menn heldur ekki alltaf sjálfum sér samkvæmir.
Sá siður, að skrifa lyfjaheiti hljóðrétt í stað þess að íslenska þau, getur orðið til þess að taka þurfi upp umræðu um framburð fræðiorða. Það er til dæmis ekki fullt samkomulag um það hvort rita skuli sefalósporín eða kefalósporín.
Botnlangi
Hitt er þó enn verra ef íslensku fræðiorðin eru að glata rithætti sínum vegna linmælgi eða annars óskýrleika í framburði. Nýlega fékk undirritaður í hendur handskrifaða vefjarannsóknarbeiðni þar sem lýst var líffæri, sem fjarlægt hafði verið vegna gruns um bólgu. "Botlangi" var líffærið tvívegis nefnt, svo ekki virtist vera um neina tilviljun að ræða. Frekari athugun leiddi í ljós að áður hafði borist beiðni um rannsókn á "bottlanga". Það er verulegt áhyggjuefni ef óskýr framburður er að spilla málinu á þennan hátt. Enn önnur beiðni greindi frá skurðaðgerð á "hannlæknisdeild".
Undirrituðum er ekki fyllilega kunnugt um uppruna heitisins botnlangi. Efsti hluti ristilsins nefnist nú botnristill í Íðorðasafni lækni og hét einnig svo í líffæraheitum Guðmundar Hannessonar. Orðabók Máls og menningar skýrir uppflettiorðið botnristill hins vegar með heitinu botnlangi. Í sömu bók má finna orðið langi sem útskýrt er á eftirfarandi hátt: aftasti (neðsti) hluti meltingarfæranna; botnlangi; ristill. Samkvæmt Íslensku orðsifjabókinni er heitið langi frá 17. öld og talið leitt af lýsingarorðinu langur. Samheitaorðabókin nefnir einungis ristil sem samheiti við langa. Þó að þessar hugleiðingar komi framburði heitisins botnlangi lítið við, þá er það athyglisvert, ef svo er sem virðist, að botnristillinn hafi fyrrum verið nefndur botnlangi. Þá hefur líffærið, sem til umræðu er, sennilega verið nefnt botnlangatota.
Rétt er að minna á að fullt latneskt fræðiheiti botnlangans er appendix vermiformis eða appendix ceci. Appendix er auki eða viðauki, hvert það viðhengi sem bætt er á annað fyrirbæri stærra og mikilvægara. Uppruninn er í latnesku sögninni pendeo, að hengja eða hanga. Önnur viðhengi eru til dæmis: appendix auricularis, ullinseyra; appendix epididymis, eistalyppuauki; appendix epiploica, ristilsauki eða ristilssepi og appendix testis, eistaauki. Vermiformis er hins vegar dregið af latneska orðinu vermis sem merkir ormur.
Sá eða þeir sem gáfu botnlanganum fyrrgreint heiti á latínu, hafa séð hvað botnlangatotan líktist iðraormi hangandi neðan í botnristlinum. Gaman væri að vita hvort á einhverjum tíma hafi verið gerð tilraun til þess að nefna botnlangann ristilorm á íslensku.
Lbl 1994; 80: 404
Latínan
Undirritaður lærði stærðfræðideildarlatínu í menntaskóla fyrir rúmum 30 árum og á þeim tíma virtist ekki leika mikill vafi á því hvernig bera ætti latnesk orð fram hér á landi. Latínan var talin hafa verið hljóðrétt rituð og flest latnesk orð voru borin fram nánast að íslenskum sið. Auðvitað var þó farið öðru vísi með tvíhljóðin og kommulausir sérhljóðar voru oft bornir fram eins og þeir væru skrifaðir með kommu. Þá má nefna k-hljóð fyrir stafinn c, f-hljóð fyrir ph, sem reyndar mun vera komið úr grísku, og þ-hljóð fyrir th í upphafi orðs. Ekki var um það rætt að latínan gæti verið borin öðruvísi fram í öðrum löndum.Menntaskólahefðin virtist svo í heiðri höfð þegar í læknadeild var komið, en síðar fór svo að bera á misræmi. Í mörgum tilvikum stafar misræmið af því að margir læknar venjast annars konar framburði latnesku fræðiorðanna í öðrum löndum, til dæmis á þeim tíma sem þeir eru í sérnámi. Síðan getur verið erfitt að hverfa aftur að íslensku hefðinni og vafalítið eru menn heldur ekki alltaf sjálfum sér samkvæmir.
Sá siður, að skrifa lyfjaheiti hljóðrétt í stað þess að íslenska þau, getur orðið til þess að taka þurfi upp umræðu um framburð fræðiorða. Það er til dæmis ekki fullt samkomulag um það hvort rita skuli sefalósporín eða kefalósporín.
Botnlangi
Hitt er þó enn verra ef íslensku fræðiorðin eru að glata rithætti sínum vegna linmælgi eða annars óskýrleika í framburði. Nýlega fékk undirritaður í hendur handskrifaða vefjarannsóknarbeiðni þar sem lýst var líffæri, sem fjarlægt hafði verið vegna gruns um bólgu. "Botlangi" var líffærið tvívegis nefnt, svo ekki virtist vera um neina tilviljun að ræða. Frekari athugun leiddi í ljós að áður hafði borist beiðni um rannsókn á "bottlanga". Það er verulegt áhyggjuefni ef óskýr framburður er að spilla málinu á þennan hátt. Enn önnur beiðni greindi frá skurðaðgerð á "hannlæknisdeild".Undirrituðum er ekki fyllilega kunnugt um uppruna heitisins botnlangi. Efsti hluti ristilsins nefnist nú botnristill í Íðorðasafni lækni og hét einnig svo í líffæraheitum Guðmundar Hannessonar. Orðabók Máls og menningar skýrir uppflettiorðið botnristill hins vegar með heitinu botnlangi. Í sömu bók má finna orðið langi sem útskýrt er á eftirfarandi hátt: aftasti (neðsti) hluti meltingarfæranna; botnlangi; ristill. Samkvæmt Íslensku orðsifjabókinni er heitið langi frá 17. öld og talið leitt af lýsingarorðinu langur. Samheitaorðabókin nefnir einungis ristil sem samheiti við langa. Þó að þessar hugleiðingar komi framburði heitisins botnlangi lítið við, þá er það athyglisvert, ef svo er sem virðist, að botnristillinn hafi fyrrum verið nefndur botnlangi. Þá hefur líffærið, sem til umræðu er, sennilega verið nefnt botnlangatota.
Rétt er að minna á að fullt latneskt fræðiheiti botnlangans er appendix vermiformis eða appendix ceci. Appendix er auki eða viðauki, hvert það viðhengi sem bætt er á annað fyrirbæri stærra og mikilvægara. Uppruninn er í latnesku sögninni pendeo, að hengja eða hanga. Önnur viðhengi eru til dæmis: appendix auricularis, ullinseyra; appendix epididymis, eistalyppuauki; appendix epiploica, ristilsauki eða ristilssepi og appendix testis, eistaauki. Vermiformis er hins vegar dregið af latneska orðinu vermis sem merkir ormur.
Sá eða þeir sem gáfu botnlanganum fyrrgreint heiti á latínu, hafa séð hvað botnlangatotan líktist iðraormi hangandi neðan í botnristlinum. Gaman væri að vita hvort á einhverjum tíma hafi verið gerð tilraun til þess að nefna botnlangann ristilorm á íslensku.
Lbl 1994; 80: 404