Íðorðapistlar 1-130
066-Andnauð, heilkenni
Árni Björnsson, fyrrverandi yfir-læknir, hringdi og var að fást við þýðingu á hugtakinu acute respiratory distress syndrome. Enska orðið distress er talið komið úr latínu, af sögninni distringere sem merkir meðal annars að draga sundur, teygja, pynta eða koma í veg fyrir sameiningu. Franska nafnorðið détress, bágindi, neyð, er af sama uppruna. Nafnorðið distress er gjarnan þýtt með íslensku orðunum eymd, neyð eða bágindi og sögnin to distress með íslensku sögnunum að hryggja eða að þjá.
Distress er ekki uppflettiorð í Íðorðasafni lækna en kemur fyrir í samsetningunni respiratory distress syndrome of the newborn, fyrirburaandnauð. Fyrirbærið kemur vissulega helst fyrir hjá fyrirburum, en full nákvæmni krefst þess þó að það nefnist heilkenni nýburaandnauðar. Í samræmi við það verður acute respiratory distress syndrome að nefnast brátt andnauðarheilkenni. Til greina getur komið að stytta heitið, þegar víst er hvað við er átt, og tala þá um bráða andnauð.
Heilkenni
Heitið syndrome er komið úr grísku og táknar ýmislegt það sem fer saman eða birtist samtímis. Forliðurinn syn- merkir saman, en síðari hlutinn, drome, er talinn kominn af sögninni dramein, að hlaupa. Læknisfræðileg skilgreining á syndrome getur verið þannig: Samstæða teikna (signs) og einkenna (symptoms) sem einkenna tiltekna sjúklega heild, eða samkvæmt texta Íðorðasafnsins: Heild einkenna og teikna sem vitað er eða álitið er að einkenni kvilla, sjúkleika eða meinsemd.
Upphaflega mun syndrome eingöngu hafa verið notað um sjúkleika af óþekktum orsökum, sem erfitt var að skilgreina öðru vísi en á grundvelli samfarandi einkenna. Gert var ráð fyrir að hver slíkur sjúkleiki mundi síðar fá heiti sjúkdóms, til dæmis þegar hann mætti skilgreina til fullnustu eða þegar orsakir væru fundnar. Það hefur hins vegar ekki gengið eftir og fjöldinn allur af slíkum fyrirbærum hefur haldið heiti sínu sem syndrome, þrátt fyrir að orsakir hafi fundist. Heitið syndrome hefur einnig verið notað um ýmsar samstæður einkenna sem geta vísað til fleiri en eins sjúkdóms. Í 26. útgáfu læknisfræðiorðabókar Stedmans eru tilgreind að minnsta kosti 900 mismunandi "syndrome".
Íðorðasafn lækna notar heitið heilkenni um syndrome. Örn Bjarnason, formaður Orðanefndar, telur að það hafi orðið til um 1980, í þann mund sem vinna við Íðorðasafnið hófst, og að Helgi Hálfdánarson, fyrrverandi lyfsali og þýðandi, hafi sett fram hugmyndina í umræðum yfir kaffibolla í húsnæði Íslenskrar málstöðvar vestur á Aragötu. Mörgum læknum finnst heilkenni vera framandi heiti og nota það ekki. Svo fór fyrir undirrituðum í fyrstu (sbr. FL 1990;8(10):9), en eftir að hafa ákveðið að láta ekki neina fordóma spilla, hefur honum tekist að gera sér það tamt bæði í rituðu og töluðu máli. Heilkenni er sambærilegt við annað mikið notað heiti, einkenni, og fallbeygist á sama hátt. Líta má svo á að heitið hafi orðið til með samruna og styttingu orðanna heild og einkenni, heil-kenni. Skorað er nú á lækna að gefa heitinu tækifæri til að vinna sér sess í íslenska fræðimálinu með því að reyna að nota það alltaf þegar syndrome er til umræðu.
Ætisár
Ásgeir Theódórs vakti athygli á þýðingu Íðorðasafnsins á ulcus pepticum, en það er nefnt ætissár. Undirrituðum þótti strax sem þarna væri um ritvillu að ræða og að fyrirbærið ætti að heita ætisár (með einu essi).
Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir sögnin að æta, það að skafa út eða eyða með sýru. Reyndar er nafnorðið æti notað um eitthvað ætilegt og flest tilgreind heiti sem byrja á æti- vísa í það sem hægt er að éta, til dæmis ætihvönn, ætisveppur og ætiþang. Engu að síður er heitið ætisár liprara og þægilegra í framburði en ætissár. Einnig hefði komið til greina að nefna fyrirbærið átusár, en það er hins vegar þegar frátekið og notað um phagedena, en annað heiti á því fyrirbæri er drepsár. Ulcus er latneskt heiti sem táknar sár. Pepticum er hins vegar komið af grískum orðum sem vísa til meltingar. Enn einn möguleikinn væri því meltusár.
Lbl 1995; 81: 498
Distress er ekki uppflettiorð í Íðorðasafni lækna en kemur fyrir í samsetningunni respiratory distress syndrome of the newborn, fyrirburaandnauð. Fyrirbærið kemur vissulega helst fyrir hjá fyrirburum, en full nákvæmni krefst þess þó að það nefnist heilkenni nýburaandnauðar. Í samræmi við það verður acute respiratory distress syndrome að nefnast brátt andnauðarheilkenni. Til greina getur komið að stytta heitið, þegar víst er hvað við er átt, og tala þá um bráða andnauð.
Heilkenni
Heitið syndrome er komið úr grísku og táknar ýmislegt það sem fer saman eða birtist samtímis. Forliðurinn syn- merkir saman, en síðari hlutinn, drome, er talinn kominn af sögninni dramein, að hlaupa. Læknisfræðileg skilgreining á syndrome getur verið þannig: Samstæða teikna (signs) og einkenna (symptoms) sem einkenna tiltekna sjúklega heild, eða samkvæmt texta Íðorðasafnsins: Heild einkenna og teikna sem vitað er eða álitið er að einkenni kvilla, sjúkleika eða meinsemd. Upphaflega mun syndrome eingöngu hafa verið notað um sjúkleika af óþekktum orsökum, sem erfitt var að skilgreina öðru vísi en á grundvelli samfarandi einkenna. Gert var ráð fyrir að hver slíkur sjúkleiki mundi síðar fá heiti sjúkdóms, til dæmis þegar hann mætti skilgreina til fullnustu eða þegar orsakir væru fundnar. Það hefur hins vegar ekki gengið eftir og fjöldinn allur af slíkum fyrirbærum hefur haldið heiti sínu sem syndrome, þrátt fyrir að orsakir hafi fundist. Heitið syndrome hefur einnig verið notað um ýmsar samstæður einkenna sem geta vísað til fleiri en eins sjúkdóms. Í 26. útgáfu læknisfræðiorðabókar Stedmans eru tilgreind að minnsta kosti 900 mismunandi "syndrome".
Íðorðasafn lækna notar heitið heilkenni um syndrome. Örn Bjarnason, formaður Orðanefndar, telur að það hafi orðið til um 1980, í þann mund sem vinna við Íðorðasafnið hófst, og að Helgi Hálfdánarson, fyrrverandi lyfsali og þýðandi, hafi sett fram hugmyndina í umræðum yfir kaffibolla í húsnæði Íslenskrar málstöðvar vestur á Aragötu. Mörgum læknum finnst heilkenni vera framandi heiti og nota það ekki. Svo fór fyrir undirrituðum í fyrstu (sbr. FL 1990;8(10):9), en eftir að hafa ákveðið að láta ekki neina fordóma spilla, hefur honum tekist að gera sér það tamt bæði í rituðu og töluðu máli. Heilkenni er sambærilegt við annað mikið notað heiti, einkenni, og fallbeygist á sama hátt. Líta má svo á að heitið hafi orðið til með samruna og styttingu orðanna heild og einkenni, heil-kenni. Skorað er nú á lækna að gefa heitinu tækifæri til að vinna sér sess í íslenska fræðimálinu með því að reyna að nota það alltaf þegar syndrome er til umræðu.
Ætisár
Ásgeir Theódórs vakti athygli á þýðingu Íðorðasafnsins á ulcus pepticum, en það er nefnt ætissár. Undirrituðum þótti strax sem þarna væri um ritvillu að ræða og að fyrirbærið ætti að heita ætisár (með einu essi). Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir sögnin að æta, það að skafa út eða eyða með sýru. Reyndar er nafnorðið æti notað um eitthvað ætilegt og flest tilgreind heiti sem byrja á æti- vísa í það sem hægt er að éta, til dæmis ætihvönn, ætisveppur og ætiþang. Engu að síður er heitið ætisár liprara og þægilegra í framburði en ætissár. Einnig hefði komið til greina að nefna fyrirbærið átusár, en það er hins vegar þegar frátekið og notað um phagedena, en annað heiti á því fyrirbæri er drepsár. Ulcus er latneskt heiti sem táknar sár. Pepticum er hins vegar komið af grískum orðum sem vísa til meltingar. Enn einn möguleikinn væri því meltusár.
Lbl 1995; 81: 498