Íðorðapistlar 1-130
068-Endaþarmsop
Heitið anus er komið úr latínu en hugmyndir um uppruna virðast ekki einhlítar og sumar lítt skiljanlegar. Vísað er í sanskrít þar sem sögnin as merkir að sitja og sögnin an merkir að anda eða að blása. Læknis- og líffræðiorðabók Wileys rekur skyldleika til latneska orðsins animus, sem merkir andi, sál eða hugur. Þá er vísað til þess að latneska nafnorðið anus geti merkt hringur. Skilgreining læknisfræðiorðabókar Stedmans á anus er þessi: Neðra op meltingarvegarins, liggur í glufunni milli þjóhnappanna, en um það eru hægðir losaðar.
Lýsingar í líffærafræðibókum benda til þess að opið á endaþarminum sé hringlaga. Máltilfinning undirritaðs er hins vegar á þann veg að rauf sé aflangt op á sama hátt og rifa eða glufa. Það er önnur mótbáran við heitinu bakrauf, en þriðja mótbáran er sú að endaþarmsop sé ekki á baki manns, heldur neðan baks. Bakrauf gæti verið ágætt heiti á glufu sem fram kemur á baki barns með klofinn hrygg, en undirrituðum finnst bakrauf ekki heppilegt orð til að tákna anus. Svipað má segja um rauf, en það notar Íðorðasafnið einnig um fyrirbærin stoma og perforation, og vísar það því ekki einhlítt í endaþarmsop.
Uppruni
Í ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er ekki að finna önnur dæmi um heitið bakrauf, en það sem tekið var í síðasta pistli úr læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar. Undirritaður fletti upp í þremur lækningabókum frá 19. öld og fann það ekki þar. Í orðabók Eriks Jonssonar frá 1863, Oldnordisk ordbog, og bók Johans Fritzner frá 1886, Ordbog over det gamle norske sprog, er bakrauf ýmist þýtt sem rumpehul eða rygghul. Þess er getið að í Sturlungu megi finna viðurnefnið bakrauf og nefndur er þar Erlendur nokkur bakrauf. Þá er bakrauf uppflettiorð í Íslensk-Danskri orðabók Sigfúsar Blöndals frá 1920-1924 og er þar þýtt á dönsku með heitunum røv og endetarmsåbning. Augljóst er því að heitið er gamalt, en undirrituðum virðist jafnaugljóst, að það hefur hvorki náð fótfestu í daglegu máli lækna né almennings.
Tillögur
Hvað er þá til ráða? Best væri að fá stutt, helst ósamsett og merkingarlega hlutlaust heiti, sem læknar og sjúklingar gætu skilið og sætt sig við í daglegri notkun. Af samsettum heitum má nefna endaþarmsop, sem er auðskiljanlegt en fremur langt, að minnsta kosti ef miðað er við anus. Rassop er þá sýnu þægilegra, en rassbora kemur einnig til greina. Rassbora hefur þó í hugum sumra leiðinlegan merkingarblæ, grófan eða barnalegan. Rassgat er lipurt og vel skiljanlegt heiti, en oftast talið of ruddalegt.
Í Samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar má finna ýmis heiti, sem nota mætti í samsettum orðum í staðinn fyrir rass: bossi, botn, daus, endi, gumpur, hlaun, rumpur, sitjandi og þjó. Úr þeim má búa til heiti eins og botnop, botngat, dausop, dausgat, endaop, endagat, þjóop, þjógat o.s.frv. Öll koma þau til greina, en smekkur og tilfinning geta ráðið því hver viðbrögð verða. Endagat er hliðstætt við endagörn, sem sumir nota sem heiti á rectum og dausgat er sömuleiðis lipurt ef menn geta sætt sig við að daus merki rass. Enginn Salómonsdómur verður kveðinn upp hér, en læknar eru vinsamlega beðnir um að gera tilraunir með notkun þessara orða til að finna hvað best hæfir.
Lbl 1995; 81: 627
Lýsingar í líffærafræðibókum benda til þess að opið á endaþarminum sé hringlaga. Máltilfinning undirritaðs er hins vegar á þann veg að rauf sé aflangt op á sama hátt og rifa eða glufa. Það er önnur mótbáran við heitinu bakrauf, en þriðja mótbáran er sú að endaþarmsop sé ekki á baki manns, heldur neðan baks. Bakrauf gæti verið ágætt heiti á glufu sem fram kemur á baki barns með klofinn hrygg, en undirrituðum finnst bakrauf ekki heppilegt orð til að tákna anus. Svipað má segja um rauf, en það notar Íðorðasafnið einnig um fyrirbærin stoma og perforation, og vísar það því ekki einhlítt í endaþarmsop.
Uppruni
Í ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er ekki að finna önnur dæmi um heitið bakrauf, en það sem tekið var í síðasta pistli úr læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar. Undirritaður fletti upp í þremur lækningabókum frá 19. öld og fann það ekki þar. Í orðabók Eriks Jonssonar frá 1863, Oldnordisk ordbog, og bók Johans Fritzner frá 1886, Ordbog over det gamle norske sprog, er bakrauf ýmist þýtt sem rumpehul eða rygghul. Þess er getið að í Sturlungu megi finna viðurnefnið bakrauf og nefndur er þar Erlendur nokkur bakrauf. Þá er bakrauf uppflettiorð í Íslensk-Danskri orðabók Sigfúsar Blöndals frá 1920-1924 og er þar þýtt á dönsku með heitunum røv og endetarmsåbning. Augljóst er því að heitið er gamalt, en undirrituðum virðist jafnaugljóst, að það hefur hvorki náð fótfestu í daglegu máli lækna né almennings.Tillögur
Hvað er þá til ráða? Best væri að fá stutt, helst ósamsett og merkingarlega hlutlaust heiti, sem læknar og sjúklingar gætu skilið og sætt sig við í daglegri notkun. Af samsettum heitum má nefna endaþarmsop, sem er auðskiljanlegt en fremur langt, að minnsta kosti ef miðað er við anus. Rassop er þá sýnu þægilegra, en rassbora kemur einnig til greina. Rassbora hefur þó í hugum sumra leiðinlegan merkingarblæ, grófan eða barnalegan. Rassgat er lipurt og vel skiljanlegt heiti, en oftast talið of ruddalegt. Í Samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar má finna ýmis heiti, sem nota mætti í samsettum orðum í staðinn fyrir rass: bossi, botn, daus, endi, gumpur, hlaun, rumpur, sitjandi og þjó. Úr þeim má búa til heiti eins og botnop, botngat, dausop, dausgat, endaop, endagat, þjóop, þjógat o.s.frv. Öll koma þau til greina, en smekkur og tilfinning geta ráðið því hver viðbrögð verða. Endagat er hliðstætt við endagörn, sem sumir nota sem heiti á rectum og dausgat er sömuleiðis lipurt ef menn geta sætt sig við að daus merki rass. Enginn Salómonsdómur verður kveðinn upp hér, en læknar eru vinsamlega beðnir um að gera tilraunir með notkun þessara orða til að finna hvað best hæfir.
Lbl 1995; 81: 627