Íðorðapistlar 1-130
075-Ný útgáfa
Í lok árs 1995 komu út þrjú íðorðasöfn á vegum Orðabókarsjóðs læknafélaganna. Þetta eru bækurnar Líffæraheiti, Vefjafræðiheiti og Fósturfræðiheiti, en þær eru íslenskar þýðingar á alþjóðlegum útgáfum tilsvarandi fræðiheita (Nomina Anatomica, Nomina Histologica og Nomina Embryologica). Í formálum bókanna kemur fram að unnið var að þýðingunum á árunum 1989 til 1993, þannig að tvö ár hefur tekið að koma útgáfunni í kring. Meðlimir Orðanefndar varpa því öndinni léttar og segja einum rómi: "Loksins!"
Við þýðingu á líffæraheitunum var að sjálfsögðu stuðst við útgáfu prófessors Jóns Steffensen frá 1972 á Alþjóðlegum og íslenskum líffæraheitum Guðmundar Hannessonar frá 1941. Við þýðingu á vefjafræði- og fósturfræðiheitunum var hins vegar ekki um eldri útgáfur að ræða. Það er merk nýjung í þessum íslensku bókum, að teknar hafa verið saman latnesk-íslenskar og íslensk-latneskar orðaskrár með númerakerfi sem vísar lesendum inn í kerfisraðaða nafnahlutann. Orðaskrárnar eru í stafrófsröð og gera bækurnar mun nytsamlegri en ella hefði orðið.
Fyrirspurnir
Ýmsar fyrirspurnir um íslensk íðorð og þýðingar á erlendum fræðiheitum hafa borist undirrituðum undanfarnar vikur og mánuði. Í flestum tilvikum er fyrirspurnunum svarað símleiðis eftir bestu getu og þá höfð hliðsjón af Íðorðasafninu. Fyrirspurnirnar eru alltaf velkomnar og koma ótvírætt að gagni í íðorðastarfseminni. Þær eru oft mikilvægar vísbendingar um orð sem vantar í safnið og að auki stundum svo almenns eðlis að þær gefa tilefni til umræðu í íðorðapistlunum. Að sjálfsögðu er ekki er alltaf hægt að svara að bragði með nýrri snilldarþýðingu á erfiðu orði eða hugtaki, en oft fer þó af stað hugsanaferill sem að lokum leiðir til viðunandi lausnar.
Það verður ekki of oft ítrekað að ný erlend fræðiorð eru kærkomin viðbót í safnið og sama gildir um nýjar tillögur að íslenskum þýðingum. Orðasöfnun er einmitt mjög mikilvægur þáttur í starfseminni og verður ekki framkvæmd með því einu að leita í erlendum læknisfræðiorðabókum. Mörg af þeim fræðiorðum sem eru í daglegri notkun, sérstaklega heiti á nýjum aðferðum og áhöldum, skila sér seint inn í stóru orðabækurnar. Læknar eru því beðnir um að hika ekki við að leita til undirritaðs eða einhvers annars af orðanefndarmönnum þegar þörf er á aðstoð við íslenska íðorðasmíð.
Solidus
Latneska lýsingarorðið solidus hefur verið tekið upp í ensku í styttri mynd, solid. Í hinni miklu fjölfræðilegu orðabók Websters eru gefnar 29 skýringar á merkingu og notkun þessa orðs og kennir þar ýmissa grasa. Íðorðasafn lækna gefur þó einungis þýðingarnar þéttur, sterkur eða traustur. Í læknisfræðilegum samsetningum kemur orðið meðal annars fyrir þegar verið er að lýsa vefjum, líffærum eða æxlum sem eru gegnheil og innihalda ekki holrými af neinu tagi. Sú venja er hins vegar að skapast í sumum greinum, að æxli önnur en hvítblæði séu nefnd solid tumors á ensku og "föst æxli" á íslensku. Gildir þá einu hvort "föstu æxlin" eru gegnheil eða ekki. Þessu á undirritaður erfitt með að venjast og er það vafalaust þröngsýni af hans hálfu að láta sér koma í hug að spyrja hvort þá séu einnig til "laus æxli". Rétt er þó að minna á þá hliðstæðu, að nafnorðið solids er notað í eðlisfræði um efni sem eru í föstu formi, ekki í vökvaformi eða í loftkenndu ástandi, og eru þau nefnd föst efni.
Að meðhöndla
Glöggur hlustandi vakti athygli á sérkennilegri notkun sagnarinnar að meðhöndla í útvarpsviðtali um daginn. Fram hefði komið að tiltekna sýkla ætti að meðhöndla með sýklalyfjum. Þótti honum rangt með farið, því að ætlunin hefði greinilega verið sú að sjúklingar fengju lyfjameðferð sem dræpi umrædda sýkla. Sögnin að meðhöndla væri að vísu stundum notuð í daglegu tali, en þá einungis þannig að sjúklingar væru meðhöndlaðir. Algengasta merking sagnarinnar að meðhöndla væri sú, samkvæmt orðabók Máls og Menningar, að fara vel eða illa með einhvern, en það ætti ekki alls kostar við um sýkladráp.
Undirritaður leitaði álits hjá Baldri Jónssyni, forstöðumanni Íslenskrar málstöðvar, og taldi hann notkun sagnarinnar að meðhöndla einnig vera óheppilega í merkingunni að veita meðferð.
Lbl 1996; 82: 236
Við þýðingu á líffæraheitunum var að sjálfsögðu stuðst við útgáfu prófessors Jóns Steffensen frá 1972 á Alþjóðlegum og íslenskum líffæraheitum Guðmundar Hannessonar frá 1941. Við þýðingu á vefjafræði- og fósturfræðiheitunum var hins vegar ekki um eldri útgáfur að ræða. Það er merk nýjung í þessum íslensku bókum, að teknar hafa verið saman latnesk-íslenskar og íslensk-latneskar orðaskrár með númerakerfi sem vísar lesendum inn í kerfisraðaða nafnahlutann. Orðaskrárnar eru í stafrófsröð og gera bækurnar mun nytsamlegri en ella hefði orðið.
Fyrirspurnir
Ýmsar fyrirspurnir um íslensk íðorð og þýðingar á erlendum fræðiheitum hafa borist undirrituðum undanfarnar vikur og mánuði. Í flestum tilvikum er fyrirspurnunum svarað símleiðis eftir bestu getu og þá höfð hliðsjón af Íðorðasafninu. Fyrirspurnirnar eru alltaf velkomnar og koma ótvírætt að gagni í íðorðastarfseminni. Þær eru oft mikilvægar vísbendingar um orð sem vantar í safnið og að auki stundum svo almenns eðlis að þær gefa tilefni til umræðu í íðorðapistlunum. Að sjálfsögðu er ekki er alltaf hægt að svara að bragði með nýrri snilldarþýðingu á erfiðu orði eða hugtaki, en oft fer þó af stað hugsanaferill sem að lokum leiðir til viðunandi lausnar. Það verður ekki of oft ítrekað að ný erlend fræðiorð eru kærkomin viðbót í safnið og sama gildir um nýjar tillögur að íslenskum þýðingum. Orðasöfnun er einmitt mjög mikilvægur þáttur í starfseminni og verður ekki framkvæmd með því einu að leita í erlendum læknisfræðiorðabókum. Mörg af þeim fræðiorðum sem eru í daglegri notkun, sérstaklega heiti á nýjum aðferðum og áhöldum, skila sér seint inn í stóru orðabækurnar. Læknar eru því beðnir um að hika ekki við að leita til undirritaðs eða einhvers annars af orðanefndarmönnum þegar þörf er á aðstoð við íslenska íðorðasmíð.
Solidus
Latneska lýsingarorðið solidus hefur verið tekið upp í ensku í styttri mynd, solid. Í hinni miklu fjölfræðilegu orðabók Websters eru gefnar 29 skýringar á merkingu og notkun þessa orðs og kennir þar ýmissa grasa. Íðorðasafn lækna gefur þó einungis þýðingarnar þéttur, sterkur eða traustur. Í læknisfræðilegum samsetningum kemur orðið meðal annars fyrir þegar verið er að lýsa vefjum, líffærum eða æxlum sem eru gegnheil og innihalda ekki holrými af neinu tagi. Sú venja er hins vegar að skapast í sumum greinum, að æxli önnur en hvítblæði séu nefnd solid tumors á ensku og "föst æxli" á íslensku. Gildir þá einu hvort "föstu æxlin" eru gegnheil eða ekki. Þessu á undirritaður erfitt með að venjast og er það vafalaust þröngsýni af hans hálfu að láta sér koma í hug að spyrja hvort þá séu einnig til "laus æxli". Rétt er þó að minna á þá hliðstæðu, að nafnorðið solids er notað í eðlisfræði um efni sem eru í föstu formi, ekki í vökvaformi eða í loftkenndu ástandi, og eru þau nefnd föst efni. Að meðhöndla
Glöggur hlustandi vakti athygli á sérkennilegri notkun sagnarinnar að meðhöndla í útvarpsviðtali um daginn. Fram hefði komið að tiltekna sýkla ætti að meðhöndla með sýklalyfjum. Þótti honum rangt með farið, því að ætlunin hefði greinilega verið sú að sjúklingar fengju lyfjameðferð sem dræpi umrædda sýkla. Sögnin að meðhöndla væri að vísu stundum notuð í daglegu tali, en þá einungis þannig að sjúklingar væru meðhöndlaðir. Algengasta merking sagnarinnar að meðhöndla væri sú, samkvæmt orðabók Máls og Menningar, að fara vel eða illa með einhvern, en það ætti ekki alls kostar við um sýkladráp. Undirritaður leitaði álits hjá Baldri Jónssyni, forstöðumanni Íslenskrar málstöðvar, og taldi hann notkun sagnarinnar að meðhöndla einnig vera óheppilega í merkingunni að veita meðferð.
Lbl 1996; 82: 236