Íðorðapistlar 1-130
076-Almenn heiti
Í hinum almenna kafla Líffæraheitanna (Nomina Anatomica) eru tilgreind ýmis heiti sem lýsa staðsetningu og afstöðu líffæra og líkamshluta. Þau eru einnig notuð þegar staðsetja þarf sjúkdómsbreytingar og meinsemdir í líffærum og líkamshlutum. Íslensku þýðingarnar eru flestar lýsandi og liprar og eiga skilið að komast í almenna notkun. Það dregur alls ekki úr fræðilegri nákvæmni þó að notuð séu íslensk fræðiorð í stað hinna erlendu. Þvert á móti má finna dæmi um að slettur erlendra fræðiorða séu oft notaðar af meiri ónákvæmni en upprunalegu heitin.
Auðvitað þarf oft að sýna aðgæslu og vissa hugkvæmni þegar gripið er til íslenskunar á erlendum heitum. Sem dæmi má nefna að þær slettur, sem komnar eru af latneska lýsingarorðinu anterior, þarf ýmist að þýða með atviksorðunum: fram eða framarlega eða með lýsingarorðunum: fremri, fyrri eða framanverður, og slettur komnar af posterior ýmist með: aftur, aftarlega, aftari, seinni eða aftanverður. Slík hugarleikfimi getur brugðist þegar álagið er mikið og vinnuhraðinn meiri en góðu hófi gegnir, en ef menn leitast við að nota íslensk heiti verða þau að lokum munntöm. Nefna má hin fleygu orð: "Vilji er allt sem þarf."
Mestu máli skiptir að erlendar slettur séu ekki hugsunarlaust teknar fram yfir góð íslensk heiti. Nauðsynlegt er einnig að fletta öðru hvoru upp í Íðorðasafninu eða í Líffæra-, Vefjafræði- og Fósturfræðiheitunum til að finna og rifja upp þau íslensku heiti sem starfshópar Orðanefndar hafa valið til notkunar. Ýmislegt má vissulega gagnrýna, en oft má þó segja: "Það er vont, en það venst".
Stöðu- og afstöðuheiti
Undirrituðum finnst það beinlínis dapurlegt að sjá sletturnar: "anteriort", "posteriort", "inferiort" og "superiort" notaðar í sjúkraskrám eða rannsóknalýsingum. Það er lítill vandi að segja: framarlega í lunga, aftan á fæti, neðarlega í ristli eða ofarlega í brjósti og ekki verður séð að frá fræðilegri nákvæmni sé vikið við það. Eins má skrifa grunnt eða grunnlægt í stað "superficialt" og minna má á að andheitin eru djúpt og djúplægt. Sletturnar "ventralt" og "dorsalt" ætti sömuleiðis að vera hægt að losna við. Latneska lýsingarorðið ventralis vísar fram til kviðar, en dorsalis aftur til baks. Þegar sagt er að meinsemd liggi "ventralt við" eitthvað má eins segja að hún liggi kviðlægt eða framan við það sem miðað er við. Sömuleiðis má segja að breyting liggi baklægt eða aftan við í stað "dorsalt við".
Ekki er alveg eins auðvelt að fást við heitin proximalis og distalis. Þau eru mest notuð um staðsetningar á útlimum, oftast þannig að staðsetning er nær (proximal) eða fjær (distal) búknum. Íðorðasafnið tilgreinir þýðingarnar fjarlægur eða fjar- og nærlægur eða nær-. Samsetningarnar "fjarlægt á framhandlegg" og "nærlægt á læri" fara ekki eins vel og "neðarlega á framhandlegg" og "ofarlega á læri" Þar verður íslensk málvenja að ráða og verður þó ekki séð að nákvæmni tapist. Sömuleiðis má segja ofan við hné, neðan við olnboga, ofarlega í meltingarvegi eða ristli og neðarlega í berkjum. Kvíslar æða og greinar tauga má hins vegar nefna nær- eða fjar- þegar efri og neðri stangast á við almenna málvenju.
Heitin apicalis og basalis eru notuð til staðsetningar þegar um fleygmynduð líffæri er að ræða, til dæmis hjarta eða lungu. Lungun snúa mjórri hlutanum upp þannig að vel fer á að tala um lungnatopp, en hjartað snýr mjórri hlutanum niður og hefur hann því fengið heitið hjartabroddur. Tungubrodd og nefbrodd þarf tæpast að kynna, en síður þekkt eru heitin hvekksbroddur (apex prostatae) og hnéskeljarbroddur (apex patellae). Þvagblaðran hefur topp (apex vesicae), en tannrót brodd (apex dentis). Í stað "apicalt" þarf því ýmist að nota broddlægt eða topplægt eftir því hvert líffærið er. Basalis hefur fengið þýðingarnar grunnlægur, botnlægur eða djúplægur í Íðorðasafninu. Líffæraheitin tilgreina meðal annars lungnagrunn, hjartagrunn, kjálkagrunn og hnéskeljargrunn, en basis cranii nefnist höfuðkúpubotn. Í stað "basalt" ætti því að nota grunnlægt eða botnlægt eins og við á.
Lbl 1996; 82: 330
Auðvitað þarf oft að sýna aðgæslu og vissa hugkvæmni þegar gripið er til íslenskunar á erlendum heitum. Sem dæmi má nefna að þær slettur, sem komnar eru af latneska lýsingarorðinu anterior, þarf ýmist að þýða með atviksorðunum: fram eða framarlega eða með lýsingarorðunum: fremri, fyrri eða framanverður, og slettur komnar af posterior ýmist með: aftur, aftarlega, aftari, seinni eða aftanverður. Slík hugarleikfimi getur brugðist þegar álagið er mikið og vinnuhraðinn meiri en góðu hófi gegnir, en ef menn leitast við að nota íslensk heiti verða þau að lokum munntöm. Nefna má hin fleygu orð: "Vilji er allt sem þarf."
Mestu máli skiptir að erlendar slettur séu ekki hugsunarlaust teknar fram yfir góð íslensk heiti. Nauðsynlegt er einnig að fletta öðru hvoru upp í Íðorðasafninu eða í Líffæra-, Vefjafræði- og Fósturfræðiheitunum til að finna og rifja upp þau íslensku heiti sem starfshópar Orðanefndar hafa valið til notkunar. Ýmislegt má vissulega gagnrýna, en oft má þó segja: "Það er vont, en það venst".
Stöðu- og afstöðuheiti
Undirrituðum finnst það beinlínis dapurlegt að sjá sletturnar: "anteriort", "posteriort", "inferiort" og "superiort" notaðar í sjúkraskrám eða rannsóknalýsingum. Það er lítill vandi að segja: framarlega í lunga, aftan á fæti, neðarlega í ristli eða ofarlega í brjósti og ekki verður séð að frá fræðilegri nákvæmni sé vikið við það. Eins má skrifa grunnt eða grunnlægt í stað "superficialt" og minna má á að andheitin eru djúpt og djúplægt. Sletturnar "ventralt" og "dorsalt" ætti sömuleiðis að vera hægt að losna við. Latneska lýsingarorðið ventralis vísar fram til kviðar, en dorsalis aftur til baks. Þegar sagt er að meinsemd liggi "ventralt við" eitthvað má eins segja að hún liggi kviðlægt eða framan við það sem miðað er við. Sömuleiðis má segja að breyting liggi baklægt eða aftan við í stað "dorsalt við". Ekki er alveg eins auðvelt að fást við heitin proximalis og distalis. Þau eru mest notuð um staðsetningar á útlimum, oftast þannig að staðsetning er nær (proximal) eða fjær (distal) búknum. Íðorðasafnið tilgreinir þýðingarnar fjarlægur eða fjar- og nærlægur eða nær-. Samsetningarnar "fjarlægt á framhandlegg" og "nærlægt á læri" fara ekki eins vel og "neðarlega á framhandlegg" og "ofarlega á læri" Þar verður íslensk málvenja að ráða og verður þó ekki séð að nákvæmni tapist. Sömuleiðis má segja ofan við hné, neðan við olnboga, ofarlega í meltingarvegi eða ristli og neðarlega í berkjum. Kvíslar æða og greinar tauga má hins vegar nefna nær- eða fjar- þegar efri og neðri stangast á við almenna málvenju.
Heitin apicalis og basalis eru notuð til staðsetningar þegar um fleygmynduð líffæri er að ræða, til dæmis hjarta eða lungu. Lungun snúa mjórri hlutanum upp þannig að vel fer á að tala um lungnatopp, en hjartað snýr mjórri hlutanum niður og hefur hann því fengið heitið hjartabroddur. Tungubrodd og nefbrodd þarf tæpast að kynna, en síður þekkt eru heitin hvekksbroddur (apex prostatae) og hnéskeljarbroddur (apex patellae). Þvagblaðran hefur topp (apex vesicae), en tannrót brodd (apex dentis). Í stað "apicalt" þarf því ýmist að nota broddlægt eða topplægt eftir því hvert líffærið er. Basalis hefur fengið þýðingarnar grunnlægur, botnlægur eða djúplægur í Íðorðasafninu. Líffæraheitin tilgreina meðal annars lungnagrunn, hjartagrunn, kjálkagrunn og hnéskeljargrunn, en basis cranii nefnist höfuðkúpubotn. Í stað "basalt" ætti því að nota grunnlægt eða botnlægt eins og við á.
Lbl 1996; 82: 330