Íðorðapistlar 1-130
078-Antimetabolite
Snemma í vor barst fyrirspurn um íslenskt heiti á fyrirbærinu antimetabolite, en það hafði ekki fundist við uppflettingu í Íðorðasafni lækna. Í prentaða safninu má hins vegar finna metabolism sem er þýtt með íslenska heitinu efnaskipti og metabolite sem þar er nefnt lífefni á íslensku. Til samræmingar lagði undirritaður þá til að notað yrði að sinni heitið andlífefni, en þótti stirðlegt og ákvað að skoða málið betur þegar tóm gæfist.
Efnaskipti
Eins og alltaf, þegar við íðorðavinnu er fengist, var byrjað á því að kanna hugtökin að baki heitunum. Ekki dugir að fást við orðin ein. Fyrst var leitað skýringa í hinni miklu alþjóðlegu læknis- og líffræðiorðabók Wileys. Heitið metabolism er þar sagt notað um heild þeirra efnafræðilegu ferla sem eiga sér stað í lifandi verum, sérstaklega þá sem hafa í för með sér skipti á efnasamböndum og orku milli frumna og umhverfis. Ljóst er þó að heitið metabolism er einnig notað um einstaka efnaferla eða söfn ferla, sem dæmi má nefna fat metabolism, carbohydrate metabolism og jafnvel electrolyte metabolism. Íslenska heitið efnaskipti virðist túlka þessa skilgreiningu dável og heitin fituefnaskipti, sykruefnaskipti og rafvakaefnaskipti fara ekki illa í munni. Nefna má að gríska orðið metabole þýðir breyting eða umbreyting. Læknisfræðiorðabók Stedmans getur þess að í efnaskiptum felist annars vegar anabolism, þær efnabreytingar sem breyti litlum sameindum í stórar, og hins vegar catabolism, þær sem breyti stórum sameindum í litlar.
Anabolism hefur augljóslega valdið erfiðleikum þegar leitað var að íslensku heiti. Íðorðasafnið gefur fjórar þýðingar: aðlífun, tillífun, tillífgun og ílifun. Ekki hefur verið neitt auðveldara að komast að niðurstöðu um catabolism: frálífun, efnismolun og sundrunarferli. Í Íslenskri orðabók Máls og menningar finnst að auki orðið úrlífun og er það talið samheiti við frálífun. Gríska forskeytið ana- merkir upp, aftur eða til baka, en kata- er andheiti þess og merkir niður. Heitið anabolism er því notað um uppbyggingu lífrænna efna, en catabolism um niðurbrot.
Undirrituðum er ekki kunnugt um uppruna orðhlutans -lífun, en í Orðabók Máls og menningar er hann ekki útskýrður með öðru en tilvísun í frálífun og úrlífun. Lífun er að ýmsu leyti gott heiti þegar vísa skal í lífræna starfsemi, en það virðist ekki hafa náð vinsældum í öllum herbúðum. Efnalífun gæti þó verið heiti á lífrænum efnabreytingum, efnaskiptum. Gaman væri nú að heyra frá kennurum læknadeildar eitthvað um það hver af þessum íslensku heitum séu í almennri notkun.
Metabolite
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir á þann veg að metabolite sé sérhver afurð efnaskipta (fæðuefni, milliefni, úrgangsefni), sérstaklega frálífunar. Í því samhengi er lífefni vafalítið vel samrýmanlegt íslenskt heiti. Þó finnst undirrituðum nú að betri kostur sé að taka upp heitið lífunarefni og það má þá skýra þannig að það sé efni sem tekur þátt í eða verður til við efnalífun. Þessari hugmynd til varnar má búa til þær einföldu orðskýringar að lífefni sé hvert það efni sem nauðsynlegt er lífi, en að lífunarefni séu einungis þau efni sem tengjast efnalífun, efnaskiptum. Um leið fæst lausn á upphaflega verkefninu. Antimetabolite heitir þá andlífunarefni. Skilgreining Stedmans á antimetabolite er þessi: efni sem keppir við, kemur í stað eða verkar gegn tilteknu lífunarefni. Rétt er að minna á að heitin andefni og mótefni (antibody) eru þegar frátekin um önnur en þó að vissu leyti sambærileg hugtök.
Lagfæringar
Eistalyppa (epididymis) liggur á eista aftanverðu og skiptist í höfuð (caput), bol (corpus) og rófu (cauda). Frá eistalyppurófu liggur sáðrás (ductus deferens) sem með aðlægum æðum og taugum myndar kólfinn (funiculus spermaticus), en hann gengur í gegnum náragöngin (canalis inguinalis).
Sæðisblöðrungur (vesicula seminalis) hét sáðblaðra í prentaða Íðorðasafninu, en nú hefur verið skipt um hið íslenska heiti (sjá Líffæraheitin bls. 108). Frá sæðisblöðrungi gengur sæðisblöðrungsrás (ductus excretorius vesiculae seminalis), sem áður hét sáðblöðrupípa, og sameinast sáðrásinni. Þá tekur við sáðfallsrás (ductus ejaculatorius), en sú rás hafði óheppilegt heiti í prentaða Íðorðasafninu, útvarpsrás. Sáðfallsrásin opnast inn í hvekkshluta þvagrásar (pars prostatica urethrae). Hvekkur (prostata) heitir einnig blöðruhálskirtill (glandula prostatica).
Lbl 1996; 82: 481
Efnaskipti
Eins og alltaf, þegar við íðorðavinnu er fengist, var byrjað á því að kanna hugtökin að baki heitunum. Ekki dugir að fást við orðin ein. Fyrst var leitað skýringa í hinni miklu alþjóðlegu læknis- og líffræðiorðabók Wileys. Heitið metabolism er þar sagt notað um heild þeirra efnafræðilegu ferla sem eiga sér stað í lifandi verum, sérstaklega þá sem hafa í för með sér skipti á efnasamböndum og orku milli frumna og umhverfis. Ljóst er þó að heitið metabolism er einnig notað um einstaka efnaferla eða söfn ferla, sem dæmi má nefna fat metabolism, carbohydrate metabolism og jafnvel electrolyte metabolism. Íslenska heitið efnaskipti virðist túlka þessa skilgreiningu dável og heitin fituefnaskipti, sykruefnaskipti og rafvakaefnaskipti fara ekki illa í munni. Nefna má að gríska orðið metabole þýðir breyting eða umbreyting. Læknisfræðiorðabók Stedmans getur þess að í efnaskiptum felist annars vegar anabolism, þær efnabreytingar sem breyti litlum sameindum í stórar, og hins vegar catabolism, þær sem breyti stórum sameindum í litlar. Anabolism hefur augljóslega valdið erfiðleikum þegar leitað var að íslensku heiti. Íðorðasafnið gefur fjórar þýðingar: aðlífun, tillífun, tillífgun og ílifun. Ekki hefur verið neitt auðveldara að komast að niðurstöðu um catabolism: frálífun, efnismolun og sundrunarferli. Í Íslenskri orðabók Máls og menningar finnst að auki orðið úrlífun og er það talið samheiti við frálífun. Gríska forskeytið ana- merkir upp, aftur eða til baka, en kata- er andheiti þess og merkir niður. Heitið anabolism er því notað um uppbyggingu lífrænna efna, en catabolism um niðurbrot.
Undirrituðum er ekki kunnugt um uppruna orðhlutans -lífun, en í Orðabók Máls og menningar er hann ekki útskýrður með öðru en tilvísun í frálífun og úrlífun. Lífun er að ýmsu leyti gott heiti þegar vísa skal í lífræna starfsemi, en það virðist ekki hafa náð vinsældum í öllum herbúðum. Efnalífun gæti þó verið heiti á lífrænum efnabreytingum, efnaskiptum. Gaman væri nú að heyra frá kennurum læknadeildar eitthvað um það hver af þessum íslensku heitum séu í almennri notkun.
Metabolite
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir á þann veg að metabolite sé sérhver afurð efnaskipta (fæðuefni, milliefni, úrgangsefni), sérstaklega frálífunar. Í því samhengi er lífefni vafalítið vel samrýmanlegt íslenskt heiti. Þó finnst undirrituðum nú að betri kostur sé að taka upp heitið lífunarefni og það má þá skýra þannig að það sé efni sem tekur þátt í eða verður til við efnalífun. Þessari hugmynd til varnar má búa til þær einföldu orðskýringar að lífefni sé hvert það efni sem nauðsynlegt er lífi, en að lífunarefni séu einungis þau efni sem tengjast efnalífun, efnaskiptum. Um leið fæst lausn á upphaflega verkefninu. Antimetabolite heitir þá andlífunarefni. Skilgreining Stedmans á antimetabolite er þessi: efni sem keppir við, kemur í stað eða verkar gegn tilteknu lífunarefni. Rétt er að minna á að heitin andefni og mótefni (antibody) eru þegar frátekin um önnur en þó að vissu leyti sambærileg hugtök.Lagfæringar
Eistalyppa (epididymis) liggur á eista aftanverðu og skiptist í höfuð (caput), bol (corpus) og rófu (cauda). Frá eistalyppurófu liggur sáðrás (ductus deferens) sem með aðlægum æðum og taugum myndar kólfinn (funiculus spermaticus), en hann gengur í gegnum náragöngin (canalis inguinalis). Sæðisblöðrungur (vesicula seminalis) hét sáðblaðra í prentaða Íðorðasafninu, en nú hefur verið skipt um hið íslenska heiti (sjá Líffæraheitin bls. 108). Frá sæðisblöðrungi gengur sæðisblöðrungsrás (ductus excretorius vesiculae seminalis), sem áður hét sáðblöðrupípa, og sameinast sáðrásinni. Þá tekur við sáðfallsrás (ductus ejaculatorius), en sú rás hafði óheppilegt heiti í prentaða Íðorðasafninu, útvarpsrás. Sáðfallsrásin opnast inn í hvekkshluta þvagrásar (pars prostatica urethrae). Hvekkur (prostata) heitir einnig blöðruhálskirtill (glandula prostatica).
Lbl 1996; 82: 481