Íðorðapistlar 1-130
082-Hátæknisjúkrahús
Í síðasta pistli var fjallað um nýyrðið hátæknisjúkrahús og þann neikvæða blæ sem hugtakið hefur fengið í dægurmálaumræðunni. Þessari dularfullu og óskilgreindu hátækni er ljóst og leynt kennt um stöðugt hækkandi útgjöld til heilbrigðismála. Stolt okkar yfir því, að starfsmenn og stofnanir hins íslenska heilbrigðiskerfis séu meðal þeirra bestu, skal bælt og í staðinn vakin sektarkennd til þess að þjóna þeirri gömlu afturhaldskenningu að tæknidraugurinn muni von bráðar gleypa okkur öll, ef ekki með því að ná stjórn á lífi og líkamsstarfsemi einstaklinganna, þá með því að sjúga til sín alla fjármuni okkar og samfélagsins í heild. Hátækni er einnig leidd fram sem illvígur og tilfinningalaus andstæðingur hins mannlega og meðbróðurlega í umönnun sjúkra. Það er látið gleymast að hátæknin (hver sem hún er!) er ekki annað en tól í hendi þeirra sem hafa helgað sig þjónustunni við sjúka og með eiði skuldbundið sig til þess að gera það eitt sem sjúklingum þeirra verði "til gagns og nytsemdar". Hvað illt sem um notkun heitisins hátæknisjúkrahús má segja, er hitt þó sennilega enn verra ef á flot færi sú hugmynd að aðrar stofnanir bæri að kenna við lágtækni!
Tækni og vísindi
Það hefur oft valdið undirrituðum gremju hvernig frétta- og fjölmiðlamenn fara með orðin tækni og vísindi þegar þeir endursegja fregnir af erlendum vettvangi. Oftast er um það að ræða að talað er um vísindi í stað tækni og vísindamenn í stað tæknimanna eða sérfræðinga. Vera má að þýðendum sé oft nokkur vorkunn, einkum þegar þýtt er úr tungumáli sem ekki gerir skíran greinarmun.
Samkvæmt Orðsifjabókinni er fleirtöluorðið vísindi dregið af lýsingarorðinu vís sem merkir vitur eða áreiðanlegur. Kvenkynsorðið vísend og hvorugkynsorðið vísendi eru til í gömlu máli og voru notuð um kunnáttu og þekkingu, jafnvel um galdrakunnáttu og fjölkynngi. Vísindi er nú fyrst og fremst notað á tvo vegu, annars vegar um það sem einnig má kalla fræði, lærdóm eða þekkingu (sbr. læknavísindin) og hins vegar um það sem nefna má vísindastörf eða vísindarannsóknir. Síðari merkingunni er vel lýst í Íslenskri orðabók Máls og menningar: athuganir, rannsóknir gerðar á kerfisbundinn, óhlutdrægan, raunsæjan hátt til að afla sannrar þekkingar, þó betur færi sennilega á því að þarna kæmi "nýrrar" í stað "sannrar". Samkvæmt síðari merkingunni eru vísindamenn þeir einir sem fást við öflun nýrrar þekkingar með því að gera athuganir, rannsóknir eða tilraunir á kerfisbundinn og hlutlægan hátt.
Orðið tækni er einnig notað á tvo vegu, annars vegar til að lýsa aðferð sem menn beita í starfi, námi, list eða íþrótt (sbr. námstækni, tækni listmálara, tækni spjótkastara) og hins vegar til að lýsa útbúnaði, tækjum eða vélum sem beitt er í starfi eða við úrlausn hagnýtra verkefna. Tæknimenn eru þá allir þeir sem nota, fást við eða beita útbúnaði, tækjum eða vélum á hagnýtan hátt, og má þá einu gilda hversu flókin eða háþróuð tól þeirra eru. Vísindamenn verða þeir ekki nema þeir noti búnaðinn til að afla nýrrar þekkingar með hinni kerfisbundnu, óhlutdrægu, vísindalegu aðferð.
Loks má benda á að enska orðið scientist er oft notað um sérfræðing á tilteknu fræðasviði, hvort sem hann er tæknimaður eða vísindamaður.
Umbrotsefni
Í 78. pistli var fjallað lítillega um efnaskipti í framhaldi af fyrirspurn um íslenskt heiti á antimetabolite, sem undirritaður lagði til að skyldi heita andlífunarefni (Lbl 1996; 82: 481) til samræmis við þá hugmynd að metabolite nefndist lífunarefni.
Viðbrögð lækna hafa enn lítil orðið, en prófessor Þorkell Jóhannesson sendi þó kveðju og ljósrit af síðu í einu af kennsluritum sínum í lyfjafræði. Þar kemur fram að hann notar heitið lyfjaumbrot um allar þær efnabreytingar, er verða á lyfjasameindum í líkamanum. Á sömu síðu kemur einnig fyrir hið þægilega heiti umbrotsleiðir, sem væntanlega er þýðing á metabolic pathways. Samkvæmt þessu má nota íslenska heitið umbrotsefni um þau efni sem breytast eða verða til við umbrot (efnabreytingar, efnaskipti) og er það án efa skiljanlegra (gagnsærra) en heitið lífunarefni. Rökrétt væri þá að antimetabolite nefndist andumbrotsefni, þó fremur stirðlegt sé.
Lbl 1996; 82: 723
Tækni og vísindi
Það hefur oft valdið undirrituðum gremju hvernig frétta- og fjölmiðlamenn fara með orðin tækni og vísindi þegar þeir endursegja fregnir af erlendum vettvangi. Oftast er um það að ræða að talað er um vísindi í stað tækni og vísindamenn í stað tæknimanna eða sérfræðinga. Vera má að þýðendum sé oft nokkur vorkunn, einkum þegar þýtt er úr tungumáli sem ekki gerir skíran greinarmun. Samkvæmt Orðsifjabókinni er fleirtöluorðið vísindi dregið af lýsingarorðinu vís sem merkir vitur eða áreiðanlegur. Kvenkynsorðið vísend og hvorugkynsorðið vísendi eru til í gömlu máli og voru notuð um kunnáttu og þekkingu, jafnvel um galdrakunnáttu og fjölkynngi. Vísindi er nú fyrst og fremst notað á tvo vegu, annars vegar um það sem einnig má kalla fræði, lærdóm eða þekkingu (sbr. læknavísindin) og hins vegar um það sem nefna má vísindastörf eða vísindarannsóknir. Síðari merkingunni er vel lýst í Íslenskri orðabók Máls og menningar: athuganir, rannsóknir gerðar á kerfisbundinn, óhlutdrægan, raunsæjan hátt til að afla sannrar þekkingar, þó betur færi sennilega á því að þarna kæmi "nýrrar" í stað "sannrar". Samkvæmt síðari merkingunni eru vísindamenn þeir einir sem fást við öflun nýrrar þekkingar með því að gera athuganir, rannsóknir eða tilraunir á kerfisbundinn og hlutlægan hátt.
Orðið tækni er einnig notað á tvo vegu, annars vegar til að lýsa aðferð sem menn beita í starfi, námi, list eða íþrótt (sbr. námstækni, tækni listmálara, tækni spjótkastara) og hins vegar til að lýsa útbúnaði, tækjum eða vélum sem beitt er í starfi eða við úrlausn hagnýtra verkefna. Tæknimenn eru þá allir þeir sem nota, fást við eða beita útbúnaði, tækjum eða vélum á hagnýtan hátt, og má þá einu gilda hversu flókin eða háþróuð tól þeirra eru. Vísindamenn verða þeir ekki nema þeir noti búnaðinn til að afla nýrrar þekkingar með hinni kerfisbundnu, óhlutdrægu, vísindalegu aðferð.
Loks má benda á að enska orðið scientist er oft notað um sérfræðing á tilteknu fræðasviði, hvort sem hann er tæknimaður eða vísindamaður.
Umbrotsefni
Í 78. pistli var fjallað lítillega um efnaskipti í framhaldi af fyrirspurn um íslenskt heiti á antimetabolite, sem undirritaður lagði til að skyldi heita andlífunarefni (Lbl 1996; 82: 481) til samræmis við þá hugmynd að metabolite nefndist lífunarefni. Viðbrögð lækna hafa enn lítil orðið, en prófessor Þorkell Jóhannesson sendi þó kveðju og ljósrit af síðu í einu af kennsluritum sínum í lyfjafræði. Þar kemur fram að hann notar heitið lyfjaumbrot um allar þær efnabreytingar, er verða á lyfjasameindum í líkamanum. Á sömu síðu kemur einnig fyrir hið þægilega heiti umbrotsleiðir, sem væntanlega er þýðing á metabolic pathways. Samkvæmt þessu má nota íslenska heitið umbrotsefni um þau efni sem breytast eða verða til við umbrot (efnabreytingar, efnaskipti) og er það án efa skiljanlegra (gagnsærra) en heitið lífunarefni. Rökrétt væri þá að antimetabolite nefndist andumbrotsefni, þó fremur stirðlegt sé.
Lbl 1996; 82: 723