Íðorðapistlar 1-130
084-Blóðstorkusótt
Í síðasta pistli var stungið upp á því að fyrirbærið disseminated intravascular coagulation fengi íslenska heitið blóðstorkusótt. Um er að ræða blæðingaheilkenni, sem stafar af ótímabærri og útbreiddri storknun blóðs víðs vegar um líkamann, oft í tengslum við sýkingu af völdum Gram-neikvæðra baktería. Fíbrín fellur út og myndar litla storkutappa sem festast í smáæðum, stífla þær og koma af stað vefjaskemmdum. Blóðflögur og storkuþættir í blóðrás eyðast upp og blæðingar í húð, meltingarvegi og heila geta orðið lífshættulegar. Ástandið er þó ekki bundið við sýkingar, það getur komið fram við vefjaskemmdir af ýmsu tagi, svo sem bruna, útbreidd illkynja æxli, alvarlega ofþornun, blóðsýringu og fylgjulos. Orðið sótt hefur einkum verið notað um sjúkdóma af völdum sýkinga og getur því að nokkru leyti átt vel við hér. Gaman væri að heyra viðbrögð lækna við hugmyndinni.
Fibrosis
Lengi hefur staðið til að taka latneska heitið fibrosis til skoðunar. Það er þó hægar sagt en gert að taka til í eigin ranni, en fibrosis er meðal þeirra erlendu fræðiorða sem oftast er slett í vefjameinafræði. Íðorðasafnið gefur upp íslensku þýðinguna netjuhersli, sem undirrituðum sýnist afleit, því að annars staðar kemur fram að netja er omentum og hersli er sclerosis. Sú skýring er þó látin fylgja að fibrosis sé "bandvefsaukning".
Læknisfræðiorðabók Stedmans gefur þá skýringu að fibrosis sé bandvefsmyndun sem kemur fyrir við viðgerð og önnur vefjaviðbrögð, andstætt við myndun þess bandvefjar sem er eðlilegur hluti líffæris eða vefjar. Þetta er í samræmi við útskýringu Guðmundar Hannessonar í Íslenskum líffæraheitum: óeðlilegur bandvefsvöxtur í líffæri. Orðhlutaskoðun leiðir í ljós að latneska heitið fibra var notað um þræði eða trefjar og að gríska viðskeytið -osis táknar ástand eða ferli. Til gamans má geta þess að Íslensk orðabók Máls og menningar segir að þráður sé band, taug eða strengur og að trefja sé trosnaður þráður.
Trefjun
Við nýja þýðingu á Alþjóðlegu sjúkdómaskránni var tekin sú ákvörðun að fibrosis skyldi nefnast trefjun. Þetta hefur það í för með sér að orðhlutinn fibro- verður í flestum samsetningum trefja-. Fibrocartilage (brjósk sem inniheldur trefjar) verður trefjabrjósk, fibrocyte (fruma sem myndar trefjar) verður trefjafruma, fibroma (æxli sem inniheldur trefjar) verður trefjaæxli, lýsingarorðið fibrosing verður trefjandi eða trefjamyndandi og sá vefur sem á ensku nefnist fibrous connective tissue (trefjaður bandvefur) verður trefjabandvefur.
Trefjablöðrusjúkdómur
Meðan á þessum hugleiðingum stendur rifjast upp heitið fibrocystic disease, sem annars vegar er notað um algengt sjúkdómsfyrirbæri í brjóstum kvenna og hins vegar um meðfæddan efnaskiptasjúkdóm, sem kemur fram í útseytikirtlum (glandulae exocrinae) og hét áður fibrosis cystica eða mucoviscidosis (ástand með seigu eða límkenndu slími). Fyrir síðarnefnda sjúkdóminn valdi Orðanefnd læknafélaganna á sínum tíma heitið slímseigjuvanþrif, sem ekki hefur náð neinum teljandi vinsældum, og heitið slímseigjusjúkdómur, sem sett var í Alþjóðlegu sjúkdómaskrána, virðist lítið skárra. Gríska heitið cystis er notað um afbrigðileg þekjuklædd holrými í vefjum og líffærum, sem ýmist hafa verið nefnd blöðrur eða belgir á íslensku. Undirritaður hefur einnig notað heitið belgmein þar sem því verður við komið. Með þetta í huga má búa til heitin trefjablöðrusjúkdómur, sem nota má um meðfædda sjúkdóminn, og blöðrutrefjun, sem nota má um brjóstasjúkdóminn.
Fíbrín
Þegar litið er í Íðorðasafnið, hefti F-G, kemur í ljós að á nokkrum stöðum hefur ekki verið nægilega vel greint á milli orðhlutanna fibro- og fibrino-.
Fíbrín er trefjaefni sem myndast við storknun blóðs. Ákveðið var að efninu skyldi ekki gefið nýtt íslenskt heiti heldur skyldi latneska heitið umritað til samræmis við íslenskan framburð. Til samræmis við það ættu eftirtalin heiti að breytast: fibrinocellular verði fíbrín- og frumu-, fibrinohemorrhagic verði fíbrín- og blóð-, fibrinous adhesion verði fíbrínsamvöxtur, fibrinous calculus verði fíbrínsteinn og fibrinous cataract verði fíbríndrer. Rétt er síðan að breyta einnig íslenska heitinu fibrous adhesion, sem verði þá trefjasamvöxtur.
Lbl 1996; 82: 876
Fibrosis
Lengi hefur staðið til að taka latneska heitið fibrosis til skoðunar. Það er þó hægar sagt en gert að taka til í eigin ranni, en fibrosis er meðal þeirra erlendu fræðiorða sem oftast er slett í vefjameinafræði. Íðorðasafnið gefur upp íslensku þýðinguna netjuhersli, sem undirrituðum sýnist afleit, því að annars staðar kemur fram að netja er omentum og hersli er sclerosis. Sú skýring er þó látin fylgja að fibrosis sé "bandvefsaukning". Læknisfræðiorðabók Stedmans gefur þá skýringu að fibrosis sé bandvefsmyndun sem kemur fyrir við viðgerð og önnur vefjaviðbrögð, andstætt við myndun þess bandvefjar sem er eðlilegur hluti líffæris eða vefjar. Þetta er í samræmi við útskýringu Guðmundar Hannessonar í Íslenskum líffæraheitum: óeðlilegur bandvefsvöxtur í líffæri. Orðhlutaskoðun leiðir í ljós að latneska heitið fibra var notað um þræði eða trefjar og að gríska viðskeytið -osis táknar ástand eða ferli. Til gamans má geta þess að Íslensk orðabók Máls og menningar segir að þráður sé band, taug eða strengur og að trefja sé trosnaður þráður.
Trefjun
Við nýja þýðingu á Alþjóðlegu sjúkdómaskránni var tekin sú ákvörðun að fibrosis skyldi nefnast trefjun. Þetta hefur það í för með sér að orðhlutinn fibro- verður í flestum samsetningum trefja-. Fibrocartilage (brjósk sem inniheldur trefjar) verður trefjabrjósk, fibrocyte (fruma sem myndar trefjar) verður trefjafruma, fibroma (æxli sem inniheldur trefjar) verður trefjaæxli, lýsingarorðið fibrosing verður trefjandi eða trefjamyndandi og sá vefur sem á ensku nefnist fibrous connective tissue (trefjaður bandvefur) verður trefjabandvefur. Trefjablöðrusjúkdómur
Meðan á þessum hugleiðingum stendur rifjast upp heitið fibrocystic disease, sem annars vegar er notað um algengt sjúkdómsfyrirbæri í brjóstum kvenna og hins vegar um meðfæddan efnaskiptasjúkdóm, sem kemur fram í útseytikirtlum (glandulae exocrinae) og hét áður fibrosis cystica eða mucoviscidosis (ástand með seigu eða límkenndu slími). Fyrir síðarnefnda sjúkdóminn valdi Orðanefnd læknafélaganna á sínum tíma heitið slímseigjuvanþrif, sem ekki hefur náð neinum teljandi vinsældum, og heitið slímseigjusjúkdómur, sem sett var í Alþjóðlegu sjúkdómaskrána, virðist lítið skárra. Gríska heitið cystis er notað um afbrigðileg þekjuklædd holrými í vefjum og líffærum, sem ýmist hafa verið nefnd blöðrur eða belgir á íslensku. Undirritaður hefur einnig notað heitið belgmein þar sem því verður við komið. Með þetta í huga má búa til heitin trefjablöðrusjúkdómur, sem nota má um meðfædda sjúkdóminn, og blöðrutrefjun, sem nota má um brjóstasjúkdóminn.Fíbrín
Þegar litið er í Íðorðasafnið, hefti F-G, kemur í ljós að á nokkrum stöðum hefur ekki verið nægilega vel greint á milli orðhlutanna fibro- og fibrino-. Fíbrín er trefjaefni sem myndast við storknun blóðs. Ákveðið var að efninu skyldi ekki gefið nýtt íslenskt heiti heldur skyldi latneska heitið umritað til samræmis við íslenskan framburð. Til samræmis við það ættu eftirtalin heiti að breytast: fibrinocellular verði fíbrín- og frumu-, fibrinohemorrhagic verði fíbrín- og blóð-, fibrinous adhesion verði fíbrínsamvöxtur, fibrinous calculus verði fíbrínsteinn og fibrinous cataract verði fíbríndrer. Rétt er síðan að breyta einnig íslenska heitinu fibrous adhesion, sem verði þá trefjasamvöxtur.
Lbl 1996; 82: 876