Íðorðapistlar 1-130
085-Stent, augnorð
Ásgeir Theódórs hringdi nýlega og kom með tillögu að íslensku heiti á útbúnaði þeim sem stent nefnist. Vildi hann nefna fyrirbærið ræsi. Um það er ekkert að finna í Íðorðasafni lækna, en Ásgeir taldi útbúnaðinn orðinn það algengan að nauðsyn væri á íslensku heiti. Samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans heitir hann eftir Charles R. Stent (sjá þó athugasemd í 92. pistli) sem var tannlæknir í Englandi á síðustu öld (d. 1901). Líf- og læknisfræði-orðabók Wileys tilgreinir reyndar þrjú fyrirbæri sem nefnd hafa verið eftir Stent þessum, í fyrsta lagi umbúðir sem notaðar eru til að halda húðgræðlingi á sínum stað, í öðru lagi tiltekin munnmót sem tannlæknar gera og í þriðja lagi útbúnað sem viðheldur opi eða holi sem ekki má lokast. Orðabók Stedmans lýsir því síðast talda þannig: Mjór þráður, stafur eða leggur, sem liggur í holi pípulaga líffæris til stuðnings, við eða eftir samtengingu, eða til að tryggja viðhald ops þar sem þrenging hefur orðið. Þetta er sá útbúnaður sem Ásgeir vill nefna ræsi.
Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir sögnin að ræsa meðal annars það að opna vatni leið eða framrás með ræsi, en ræsi er skurður, stokkur sem vatni eða skólpi er veitt eftir. Íslensk samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar tilgreinir samheitin rás, skurður, stokkur, veisa, frárennsli. Af þeim eru nokkur þegar komin í notkun um læknisfræðileg fyrirbæri: rás er notað í vefjafræðinni um ductus, skurður er notað í handlæknisfræðinni um incision og stokkur er notað í líffærafræðinni um sinus. Best er því að forðast þau, en hin, veisa og frárennsli, eru ekki vænleg við fyrstu skoðun.
Undirrituðum kemur einnig í hug nafnorðið rör, samanber þau rör sem sett eru í eyru hjá börnum til að ræsa fram vökva, slím og gröft í tengslum við miðeyrabólgu. Samheitaorðabókin gefur leiðslu sem samheiti við rör, og síðan, sem samheiti við leiðslu, eru meðal annars gefin orðin pípa, rör, lögn, æð og taug. Pípa er notuð í líffærafræðinni um tuba og orðin æð og taug eru að sjálfsögðu löngu frátekin. Þau ber því einnig að forðast. Lögn er notað um það sem lagt er, til dæmis net sem lögð eru í sjó eða vatn og vatns- eða rafmagnsleiðslur í húsum. Undirrituðum finnst að heitin ræsi, rör og lögn komi öll til greina og til viðbótar mætti nefna orðið hólkur, sem ýmist er notað um sívala pípu eða eitthvað vítt og gapandi. Nú væri æskilegt að heyra frá þeim læknum sem áhuga kynnu að hafa á málefninu.
Augnorð
Hið latneska heiti augans er oculus, en gríska heitið er ophthalmos og eru þau bæði notuð í alþjóðlegum læknisfræðiheitum. Í sumum tilvikum hafa orðið til bæði latnesk og grísk samheiti sem virðast jafngild, til dæmis getur ótilgreindur augnkvilli jafnt heitið oculopathy sem ophthalmopathy. Í öðrum tilvikum hafa heiti úr öðru málinu náð yfirhöndinni, til dæmis nefnist sú fræðigrein, sem fæst við augun og sjúkdóma þess, ophthalmologia en ekki oculologia.
Í nýju líffæraheitunum eru nokkur lagleg íslensk heiti sem ekki er úr vegi að rifja upp. Áberandi er hve mörg þeirra eru kvenkyns. Bulbus oculi nefnist augnknöttur, en utan á honum liggja augnknattarvöðvarnir. Vöðvarnir festast á hvítu, sclera, en framan á auganu liggur hin gegnsæja glæra, cornea, sem áður var nefnd hornhimna. Lithimna augans, iris, nefnist nú lita og æðahimnan, chorioidea, æða. Í miðju litunnar er ljósopið sem frá fornu fari nefnist einnig sjáaldur. Milli æðu og litu liggur corpus ciliare sem í líffæraheitum Jóns Steffensen var nefndur brárlík eða fellingabaugur. Í nýjustu þýðingu líffæraheitanna hefur hann hins vegar fengið heitið brárkleggi, en kleggi er gamalt karlkynsnafnorð sem merkir köggull eða hnaus. Til samræmis fékk glerhlaupið, corpus vitreum, nýtt heiti og nefnist nú glerkleggi. Þá hefur nethimnan, retina, fengið hið stutta og þægilega heiti sjóna.
Augnlæknar munu ekki hafa tekið þessum "kleggjum" vel og því kom Örn Bjarnason nýlega fram með þá hugmynd að kvenkenna mætti corpus vitreum og nefna glerju. Óbreytt eru heitin augasteinn, lens, og augnhólf, camerae bulbi. Framan við augun liggja augnlok eða augnalok, einnig nefnd hvarmar, og þaðan er komið sjúkdómsheitið hvarmabólga.
Lbl 1997; 83: 42
Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir sögnin að ræsa meðal annars það að opna vatni leið eða framrás með ræsi, en ræsi er skurður, stokkur sem vatni eða skólpi er veitt eftir. Íslensk samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar tilgreinir samheitin rás, skurður, stokkur, veisa, frárennsli. Af þeim eru nokkur þegar komin í notkun um læknisfræðileg fyrirbæri: rás er notað í vefjafræðinni um ductus, skurður er notað í handlæknisfræðinni um incision og stokkur er notað í líffærafræðinni um sinus. Best er því að forðast þau, en hin, veisa og frárennsli, eru ekki vænleg við fyrstu skoðun.
Undirrituðum kemur einnig í hug nafnorðið rör, samanber þau rör sem sett eru í eyru hjá börnum til að ræsa fram vökva, slím og gröft í tengslum við miðeyrabólgu. Samheitaorðabókin gefur leiðslu sem samheiti við rör, og síðan, sem samheiti við leiðslu, eru meðal annars gefin orðin pípa, rör, lögn, æð og taug. Pípa er notuð í líffærafræðinni um tuba og orðin æð og taug eru að sjálfsögðu löngu frátekin. Þau ber því einnig að forðast. Lögn er notað um það sem lagt er, til dæmis net sem lögð eru í sjó eða vatn og vatns- eða rafmagnsleiðslur í húsum. Undirrituðum finnst að heitin ræsi, rör og lögn komi öll til greina og til viðbótar mætti nefna orðið hólkur, sem ýmist er notað um sívala pípu eða eitthvað vítt og gapandi. Nú væri æskilegt að heyra frá þeim læknum sem áhuga kynnu að hafa á málefninu.
Augnorð
Hið latneska heiti augans er oculus, en gríska heitið er ophthalmos og eru þau bæði notuð í alþjóðlegum læknisfræðiheitum. Í sumum tilvikum hafa orðið til bæði latnesk og grísk samheiti sem virðast jafngild, til dæmis getur ótilgreindur augnkvilli jafnt heitið oculopathy sem ophthalmopathy. Í öðrum tilvikum hafa heiti úr öðru málinu náð yfirhöndinni, til dæmis nefnist sú fræðigrein, sem fæst við augun og sjúkdóma þess, ophthalmologia en ekki oculologia. Í nýju líffæraheitunum eru nokkur lagleg íslensk heiti sem ekki er úr vegi að rifja upp. Áberandi er hve mörg þeirra eru kvenkyns. Bulbus oculi nefnist augnknöttur, en utan á honum liggja augnknattarvöðvarnir. Vöðvarnir festast á hvítu, sclera, en framan á auganu liggur hin gegnsæja glæra, cornea, sem áður var nefnd hornhimna. Lithimna augans, iris, nefnist nú lita og æðahimnan, chorioidea, æða. Í miðju litunnar er ljósopið sem frá fornu fari nefnist einnig sjáaldur. Milli æðu og litu liggur corpus ciliare sem í líffæraheitum Jóns Steffensen var nefndur brárlík eða fellingabaugur. Í nýjustu þýðingu líffæraheitanna hefur hann hins vegar fengið heitið brárkleggi, en kleggi er gamalt karlkynsnafnorð sem merkir köggull eða hnaus. Til samræmis fékk glerhlaupið, corpus vitreum, nýtt heiti og nefnist nú glerkleggi. Þá hefur nethimnan, retina, fengið hið stutta og þægilega heiti sjóna.
Augnlæknar munu ekki hafa tekið þessum "kleggjum" vel og því kom Örn Bjarnason nýlega fram með þá hugmynd að kvenkenna mætti corpus vitreum og nefna glerju. Óbreytt eru heitin augasteinn, lens, og augnhólf, camerae bulbi. Framan við augun liggja augnlok eða augnalok, einnig nefnd hvarmar, og þaðan er komið sjúkdómsheitið hvarmabólga.
Lbl 1997; 83: 42