Íðorðapistlar 1-130
089-Feedback
Þýðandi hringdi vegna fræðiorða, sem hann var að fást við í þýðingu sinni á læknisfræðilegri greinargerð. Meðal þeirra var heitið feedback. Íðorðasafn lækna gefur þýðingarnar 1. afturverkun og 2. endurgjöf án frekari skýringa.
Í flestum lífeðlis- og lífefnafræðilegum kerfum líkamans er gert ráð fyrir að tiltekin starfsemi hefjist eftir að fyrirmæli hafa verið send og að henni sé síðan viðhaldið með stöðugri sendingu skammvinnra fyrirmæla. Nánari stýring, aukning eða minnkun, byggist hins vegar á upplýsingum um það hvernig til hafi tekist, eins konar svari, sem berist þangað sem upphaflegu fyrirmælin áttu upptök sín. Svar þetta er oft nefnt feedback á ensku. Enska heitið hefur vafalítið orðið til við samruna tveggja orða, úr sögninni to feed, að mata, fóðra, fæða, og atviksorðinu back, aftur, til baka. Merkingin er augljós, það að senda eitthvað, sem að gagni kemur, aftur eða til baka.
Hugtakið feedback kemur fyrir í mörgum fræðigreinum, meðal annarra líffræði, rafeindafræði, sálarfræði, tölvufræði og vélfræði. Í almennum ensk-íslenskum orðabókum má finna þýðingarnar: afturverkun, endurgjöf, svörun, viðbrögð. Heitið virðist annars vegar notað um það sem berst, svarið, og hins vegar um ferilinn allan, það að gefa svar með upplýsingum um starfsemi. Í læknisfræðinni er heitið sennilega mest notað um það sem berst til baka. Undirritaður hefur ekki orðið var við að neitt af þessum íslensku heitum hafi náð fótfestu í daglegum orðaforða lækna. Því er ekki úr vegi að hugleiða málið.
Endurgjöf, viðgjöf
Tölvuorðasafn Skýrslutæknifélags Íslands gefur þýðinguna endurgjöf og útskýrir með þessum orðum: Það að skila frálagi af einu stigi úrvinnslu sem ílagi á öðru stigi í því skyni að hafa frekari áhrif á úrvinnslu og leiðrétta hana. Rétt er að vekja athygli á því að frálag er hér þýðing á enska heitinu output, en það nefnir Íðorðasafn lækna einungis afköst, og að ílag er þýðing á heitinu input, sem Íðorðasafnið nefnir einungis ívarp.
Meðal hjartalækna hafa output og input fengið snilldarheitin útfall og aðfall til samræmis við heiti sjávarfalla, en það er líklega útúrdúr frá meginefninu.
Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði gefur þýðinguna viðgjöf og útskýrir: ferli, sem veitir einstaklingi vitneskju um ástand sitt og áhrif gerða sinna, svo sem mistök sem leiðrétta þyrfti. Vafalítið hefur þetta nýyrði, viðgjöf, orðið til á grundvelli þeirrar hugsunar að viðbragð annarra sé sú gjöf sem einstaklingur fær til vitneskju um ástand eða gerðir sínar.
Afturboð, endurboð
Á íslensku eru fyrirmæli og orðsendingar oft nefnd boð, svo sem í samsetningunum boðorð, heimboð, skilaboð, tilboð og þingboð. Nafnorðið boð kemur einnig fyrir í líf- og læknisfræðilegum samsetningum, svo sem boðefni og taugaboð. Undirrituðum kom því í hug að smíða mætti nýtt samsett heiti sem nota mætti um boð sem berast til baka. Að sinni komu ekki fram aðrar hugmyndir en afturboð og endurboð. Gaman væri að heyra tillögur eða aðrar skoðanir lesenda.
Verki
Magnús Snædal, málfræðingur, ritstjóri Íðorðasafns lækna, var beðinn um íslenskt heiti á agonist, efni sem getur tengst frumuviðtaka og framkallað dæmigerða svörun. Íðorðasafnið birtir þýðinguna gerandefni, en það þótti nú full stirðlegt. Erlenda heitið er komið úr grísku, af nafnorðinu agon, sem merkir barátta eða samkeppni. Agonist er því efni sem verkar eins og annað tiltekið efni, og keppir þá um leið við það um að bindast tilteknum frumuviðtökum. Agonist er einnig notað um vöðva sem stuðlar að sömu eða svipaðri hreyfingu líkamshluta og einhver annar vöðvi.
Upphaflegt verkefni Magnúsar var reyndar að finna viðráðanlegt heiti á íslensku í stað samsetningarinnar: beta-adrenoceptor agonist, sem eftir beinni orðabókarþýðingu yrði beta-nýrilviðtakagerandefni. Eftir talsverða umhugsun og tölvuboðskipti kom okkur saman um að kasta fram hugmyndinni beta-nýrilverki, sem er karlkynsnafnorð og má nota um efni sem verka á beta-viðtaka í nýrnahettum. Verki er gamalt heiti á úlfi Óðins og merkir hinn gráðugi.
E.S. Í síðasta pistli var gert ráð fyrir áframhaldandi umfjöllun um orð tengd flogaveiki. Það verður að bíða betri tíma.
Lbl 1997; 83: 340
Í flestum lífeðlis- og lífefnafræðilegum kerfum líkamans er gert ráð fyrir að tiltekin starfsemi hefjist eftir að fyrirmæli hafa verið send og að henni sé síðan viðhaldið með stöðugri sendingu skammvinnra fyrirmæla. Nánari stýring, aukning eða minnkun, byggist hins vegar á upplýsingum um það hvernig til hafi tekist, eins konar svari, sem berist þangað sem upphaflegu fyrirmælin áttu upptök sín. Svar þetta er oft nefnt feedback á ensku. Enska heitið hefur vafalítið orðið til við samruna tveggja orða, úr sögninni to feed, að mata, fóðra, fæða, og atviksorðinu back, aftur, til baka. Merkingin er augljós, það að senda eitthvað, sem að gagni kemur, aftur eða til baka.
Hugtakið feedback kemur fyrir í mörgum fræðigreinum, meðal annarra líffræði, rafeindafræði, sálarfræði, tölvufræði og vélfræði. Í almennum ensk-íslenskum orðabókum má finna þýðingarnar: afturverkun, endurgjöf, svörun, viðbrögð. Heitið virðist annars vegar notað um það sem berst, svarið, og hins vegar um ferilinn allan, það að gefa svar með upplýsingum um starfsemi. Í læknisfræðinni er heitið sennilega mest notað um það sem berst til baka. Undirritaður hefur ekki orðið var við að neitt af þessum íslensku heitum hafi náð fótfestu í daglegum orðaforða lækna. Því er ekki úr vegi að hugleiða málið.
Endurgjöf, viðgjöf
Tölvuorðasafn Skýrslutæknifélags Íslands gefur þýðinguna endurgjöf og útskýrir með þessum orðum: Það að skila frálagi af einu stigi úrvinnslu sem ílagi á öðru stigi í því skyni að hafa frekari áhrif á úrvinnslu og leiðrétta hana. Rétt er að vekja athygli á því að frálag er hér þýðing á enska heitinu output, en það nefnir Íðorðasafn lækna einungis afköst, og að ílag er þýðing á heitinu input, sem Íðorðasafnið nefnir einungis ívarp. Meðal hjartalækna hafa output og input fengið snilldarheitin útfall og aðfall til samræmis við heiti sjávarfalla, en það er líklega útúrdúr frá meginefninu.
Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði gefur þýðinguna viðgjöf og útskýrir: ferli, sem veitir einstaklingi vitneskju um ástand sitt og áhrif gerða sinna, svo sem mistök sem leiðrétta þyrfti. Vafalítið hefur þetta nýyrði, viðgjöf, orðið til á grundvelli þeirrar hugsunar að viðbragð annarra sé sú gjöf sem einstaklingur fær til vitneskju um ástand eða gerðir sínar.
Afturboð, endurboð
Á íslensku eru fyrirmæli og orðsendingar oft nefnd boð, svo sem í samsetningunum boðorð, heimboð, skilaboð, tilboð og þingboð. Nafnorðið boð kemur einnig fyrir í líf- og læknisfræðilegum samsetningum, svo sem boðefni og taugaboð. Undirrituðum kom því í hug að smíða mætti nýtt samsett heiti sem nota mætti um boð sem berast til baka. Að sinni komu ekki fram aðrar hugmyndir en afturboð og endurboð. Gaman væri að heyra tillögur eða aðrar skoðanir lesenda.Verki
Magnús Snædal, málfræðingur, ritstjóri Íðorðasafns lækna, var beðinn um íslenskt heiti á agonist, efni sem getur tengst frumuviðtaka og framkallað dæmigerða svörun. Íðorðasafnið birtir þýðinguna gerandefni, en það þótti nú full stirðlegt. Erlenda heitið er komið úr grísku, af nafnorðinu agon, sem merkir barátta eða samkeppni. Agonist er því efni sem verkar eins og annað tiltekið efni, og keppir þá um leið við það um að bindast tilteknum frumuviðtökum. Agonist er einnig notað um vöðva sem stuðlar að sömu eða svipaðri hreyfingu líkamshluta og einhver annar vöðvi. Upphaflegt verkefni Magnúsar var reyndar að finna viðráðanlegt heiti á íslensku í stað samsetningarinnar: beta-adrenoceptor agonist, sem eftir beinni orðabókarþýðingu yrði beta-nýrilviðtakagerandefni. Eftir talsverða umhugsun og tölvuboðskipti kom okkur saman um að kasta fram hugmyndinni beta-nýrilverki, sem er karlkynsnafnorð og má nota um efni sem verka á beta-viðtaka í nýrnahettum. Verki er gamalt heiti á úlfi Óðins og merkir hinn gráðugi.
E.S. Í síðasta pistli var gert ráð fyrir áframhaldandi umfjöllun um orð tengd flogaveiki. Það verður að bíða betri tíma.
Lbl 1997; 83: 340