Íðorðapistlar 1-130
090-Andverki, mótverki
Í síðasta pistli var rætt um nýtt íslenskt heiti á agonist, efni sem getur tengst frumuviðtaka og framkallað svörun. Stungið var upp á karlkynsnafnorðinu verki í stað heitisins gerandefni sem birt er í Íðorðasafni lækna. Viðbrögð hafa enn engin orðið, enda sá pistill varla kominn á náttborð lækna áður en þessi var skrifaður.
Ekki var minnst á antagonist, efni sem verkar gegn áhrifum annars. Forskeytið ant- er komið úr grísku, stytting á anti- sem samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans merkir: á móti, andstætt, í staðinn fyrir. Sé um lyf að ræða má nefna það mótlyf. Heitið mótefni er hins vegar þegar frátekið og notað í ónæmisfræði um það sem á ensku nefnist antibody. Sömuleiðis er heitið andefni frátekið, notað í kjarneðlisfræði um efni samsett úr andeindum venjulegra róteinda. Þá liggur beint við að stinga upp á heitunum andverki eða mótverki til að nota um antagonist.
Samvöðvi, mótvöðvi
Heitin agonist og antagonist eru einnig notuð um vöðva sem hreyfa eins eða andstætt hver öðrum. Íðorðasafnið nefnir þá gerandvöðva og mótvöðva.
Aftur vill undirritaður leggjast gegn orðhlutanum gerand- þegar verið er að flokka vöðva í hópa sem samherja eða mótherja. Gerandi er sá sem gerir eða framkvæmir eitthvað, en það heiti getur átt við um alla starfhæfa vöðva. Án þess að kafa nokkuð dýpra í málið má stinga upp á því að samverkandi vöðvar nefnist samvöðvar og að andstætt verkandi vöðvar nefnist áfram mótvöðvar. Gerandvöðvi getur hins vegar átt vel við þegar verið er, án samanburðar við aðra vöðva, að vísa til vöðva sem veldur tiltekinni hreyfingu, en heitið er þó óneitanlega stirðlegt. Vera má einnig að oft megi fara aðra leið í íslenskri umræðu en gert er í formlega erlenda fræðimálinu. Í stað "helsti gerandvöðvi olnbogabeygju (aðalagónisti kúbítusflexsjónar!) er tvíhöfði upparms" má til dæmis segja: "helsti beygivöðvi í olnboga er tvíhöfði upparms". Gaman væri að heyra um það hvort og hvernig þessi heiti, agonist og antagonist, eru notuð í daglegu læknamáli.
Epidural
Jón Sigurðsson, svæfingalæknir, sendi nýverið stutta hugleiðingu um svonefndar mænudeyfingar. Tilefnið var "málhreinsunarstefna Læknablaðsins" eins og hún birtist í þýðingum fræðiorða í tveimur ágripum erinda á þingi Skurðlæknafélags Íslands (Lbl 1997; 83: 224-5). Þar hafði starfsfólki Læknablaðsins orðið það á að þýða sama heitið á tvo mismunandi vegu. Heitið epidural var í öðru ágripinu ranglega þýtt sem innanbasts-, en í hinu rétt þýtt sem utanbasts-.
Læknablaðinu til varnar má segja að þarna er um hrein mannleg mistök að ræða en ekki málhreinsunarstefnu á villigötum. Ágripið var birt leiðrétt ásamt afsökunarbeiðni í síðasta tölublaði Læknablaðsins. Sjálfur segir Jón: "Virða ber málhreinsunarstefnu Læknablaðsins, en þó er óhæfa að breyta skrifuðu máli í innsendum greinum án samráðs við höfund, þar sem þá geta komið upp slys eins og í síðasta hefti Læknablaðsins." Undirritaður getur að flestu leyti tekið undir þetta, enda sjálfur orðið fyrir því á árum áður að "lagfæringar" væru gerðar án samráðs (svo ekki sé nú minnst á greinina um "pungaðar" konur). Starfsfólkinu er hins vegar nokkur vorkunn hvað varðar mistök af þessu tagi þegar fjölda erinda er skilað á stuttum tíma og málfar á þeim er ekki í samræmi við kröfur blaðsins.
Deyfing, svæfing
Heitið anesthesia er komið úr grísku og merkti upphaflega tilfinningarleysi. Nú er þetta heiti einnig notað um aðferðir eða aðgerðir til að framkalla tilfinningarleysi og jafnvel um fræðigreinina, svæfinga- og deyfingafræði, eða deildina, svæfingadeild, sem annast aðgerðirnar. Íðorðasafn lækna birtir íslensku heitin tilfinningarleysi, svæfing og deyfing. Það kom undirrituðum á óvart að tvö þau síðarnefndu eru þar talin samheiti. Svæfing veldur vissulega deyfingu, en deyfing stafar síður en svo alltaf af svæfingu. Deyfing er á sama hátt og anesthesia annars vegar notað um tilfinningarleysi á afmörkuðu líkamssvæði og hins vegar um aðferðina eða aðgerðina sem beitt er. Svæfing er það að svæfa og er heitið væntanlega nánast eingöngu notað um þá læknisfræðilegu aðgerð að svæfa sjúkling með lyfi sem framkallar djúpan svefn.
Lbl 1997; 83: 456
Ekki var minnst á antagonist, efni sem verkar gegn áhrifum annars. Forskeytið ant- er komið úr grísku, stytting á anti- sem samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans merkir: á móti, andstætt, í staðinn fyrir. Sé um lyf að ræða má nefna það mótlyf. Heitið mótefni er hins vegar þegar frátekið og notað í ónæmisfræði um það sem á ensku nefnist antibody. Sömuleiðis er heitið andefni frátekið, notað í kjarneðlisfræði um efni samsett úr andeindum venjulegra róteinda. Þá liggur beint við að stinga upp á heitunum andverki eða mótverki til að nota um antagonist.
Samvöðvi, mótvöðvi
Heitin agonist og antagonist eru einnig notuð um vöðva sem hreyfa eins eða andstætt hver öðrum. Íðorðasafnið nefnir þá gerandvöðva og mótvöðva. Aftur vill undirritaður leggjast gegn orðhlutanum gerand- þegar verið er að flokka vöðva í hópa sem samherja eða mótherja. Gerandi er sá sem gerir eða framkvæmir eitthvað, en það heiti getur átt við um alla starfhæfa vöðva. Án þess að kafa nokkuð dýpra í málið má stinga upp á því að samverkandi vöðvar nefnist samvöðvar og að andstætt verkandi vöðvar nefnist áfram mótvöðvar. Gerandvöðvi getur hins vegar átt vel við þegar verið er, án samanburðar við aðra vöðva, að vísa til vöðva sem veldur tiltekinni hreyfingu, en heitið er þó óneitanlega stirðlegt. Vera má einnig að oft megi fara aðra leið í íslenskri umræðu en gert er í formlega erlenda fræðimálinu. Í stað "helsti gerandvöðvi olnbogabeygju (aðalagónisti kúbítusflexsjónar!) er tvíhöfði upparms" má til dæmis segja: "helsti beygivöðvi í olnboga er tvíhöfði upparms". Gaman væri að heyra um það hvort og hvernig þessi heiti, agonist og antagonist, eru notuð í daglegu læknamáli.
Epidural
Jón Sigurðsson, svæfingalæknir, sendi nýverið stutta hugleiðingu um svonefndar mænudeyfingar. Tilefnið var "málhreinsunarstefna Læknablaðsins" eins og hún birtist í þýðingum fræðiorða í tveimur ágripum erinda á þingi Skurðlæknafélags Íslands (Lbl 1997; 83: 224-5). Þar hafði starfsfólki Læknablaðsins orðið það á að þýða sama heitið á tvo mismunandi vegu. Heitið epidural var í öðru ágripinu ranglega þýtt sem innanbasts-, en í hinu rétt þýtt sem utanbasts-. Læknablaðinu til varnar má segja að þarna er um hrein mannleg mistök að ræða en ekki málhreinsunarstefnu á villigötum. Ágripið var birt leiðrétt ásamt afsökunarbeiðni í síðasta tölublaði Læknablaðsins. Sjálfur segir Jón: "Virða ber málhreinsunarstefnu Læknablaðsins, en þó er óhæfa að breyta skrifuðu máli í innsendum greinum án samráðs við höfund, þar sem þá geta komið upp slys eins og í síðasta hefti Læknablaðsins." Undirritaður getur að flestu leyti tekið undir þetta, enda sjálfur orðið fyrir því á árum áður að "lagfæringar" væru gerðar án samráðs (svo ekki sé nú minnst á greinina um "pungaðar" konur). Starfsfólkinu er hins vegar nokkur vorkunn hvað varðar mistök af þessu tagi þegar fjölda erinda er skilað á stuttum tíma og málfar á þeim er ekki í samræmi við kröfur blaðsins.
Deyfing, svæfing
Heitið anesthesia er komið úr grísku og merkti upphaflega tilfinningarleysi. Nú er þetta heiti einnig notað um aðferðir eða aðgerðir til að framkalla tilfinningarleysi og jafnvel um fræðigreinina, svæfinga- og deyfingafræði, eða deildina, svæfingadeild, sem annast aðgerðirnar. Íðorðasafn lækna birtir íslensku heitin tilfinningarleysi, svæfing og deyfing. Það kom undirrituðum á óvart að tvö þau síðarnefndu eru þar talin samheiti. Svæfing veldur vissulega deyfingu, en deyfing stafar síður en svo alltaf af svæfingu. Deyfing er á sama hátt og anesthesia annars vegar notað um tilfinningarleysi á afmörkuðu líkamssvæði og hins vegar um aðferðina eða aðgerðina sem beitt er. Svæfing er það að svæfa og er heitið væntanlega nánast eingöngu notað um þá læknisfræðilegu aðgerð að svæfa sjúkling með lyfi sem framkallar djúpan svefn.Lbl 1997; 83: 456