092-Stoðleggur, pillan

Valur Þór Marteinsson, læknir á FSA, sendi tölvupóst og langaði til að koma á framfæri heitinu stoðleggur, sem hann notar um stent. Það bætist þá í hópinn (sjá Íðorðapistla 85-87). Vel má vera að stoð sé besta almenna heitið, en að nota megi samsett heiti, svo sem stoðleggur, stoðnet eða stoðrör, eins og við á um hvert fyrirbæri, þegar þörf er á nánari lýsingu.

Kári Sigurbergsson, læknir á Reykjalundi, sendi afrit af nýrri og bráðskemmtilegri grein þar sem fjallað er um uppruna heitisins stent (Mayo Clin Proc 1997; 72: 377-9). Greinarhöfundur telur búnaðinn heita eftir Charles Thomas Stent (1807-1885), föður þess sem undirritaður tilgreindi í 85. pistli samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans. Hafa skal það sem sannara reynist.

Gömul verkefni

Tvö, að því er virðist einföld, en í reynd nokkuð erfið verkefni hafa beðið umfjöllunar síðan í vetur og vor. Um er að ræða það að finna íslensk heiti á fyrirbærin minipill og miniscope. Þessi erlendu heiti eru bæði nýleg og hvorugt finnst í Íðorðasafni lækna. Verkefnin ættu að vera einföld vegna þess að orðhlutarnir eru allir vel þekktir og koma fyrir í öðrum fræðilegum samsetningum, sem fyrir löngu hafa fengið íslensk heiti. Um sum heitin eru skoðanir þó skiptar og sum þarf að endurskoða.

Orðhlutinn mini- er kominn úr latínu, sennilega af hærri stigum lýsingarorðins parvus, smár, lítill, sem stigbeygist þannig að miðstigið er minor, smærri, minni, og hástigið minimus, smæstur, minnstur. Enska nafnorðið minimum er af sama stofni, notað um lágmark, minnsta fjölda, minnstu stærð, lægstu gráðu eða minnsta magn af einhverju. Eðlilegast er að gera ráð fyrir að mini- í fyrrgreindum samsetningum sé komið af miðstiginu og hafi verið ætlað að vísa til tiltekinna fyrirbæra, sem væru minni en eða smærri en þau sem þegar voru í notkun. Tilvísun í það minnsta eða smæsta sem þekkist, dregin af hástiginu, finnst undirrituðum ólíklegri, en þó ekki alveg óhugsandi.

Pillan

Pill er að sjálfsögðu enskt heiti, komið úr latínu, þar sem pila merkir hnöttur, bolti eða kúla og pilula lítill bolti eða lítil kúla. Íslenska tökuorðið pilla er af sama uppruna. Ekki má gleymast að það var upphaflega eingöngu notað um lyfjakúlur (pilulae), en er nú gjarnan notað af leikmönnum um hvers kyns lyfjatöflur (tablettae).

Með ákveðnum greini, pillan (the pill), hefur íslenska heitið í mörg ár haft sérstaka merkingu og verið notað um getnaðarvarnarlyf í töfluformi. Enska heitið the minipill vísar einmitt í slíkt, eða samkvæmt lýsingu líf- og læknisfræðiorðabókar Wileys: getnaðarvarnarlyf, sem tekið er um munn og inniheldur annað hvort lítinn skammt af prógestíni eða prógestín og mjög lítinn skammt af estrógeni. Undirrituðum kemur ekki annað betra í hug í bili en heitin litla pillan og smápillan. Vera má að pínupillan komi til greina, en ókostur er að pína merkir ekki eingöngu lítið af einhverju, heldur einnig kvöl eða þjáning.

Spegill eða sjá

Heitið scope er dregið af grísku sögninni skopein, að skoða, og hefur lengi verið notað í samsettum heitum tiltekinna skoðunartækja, svo sem microscope (smásjá) og telescope (kíkir). Þegar slíku tæki er beitt til skoðunar, er aðgerðin gjarnan nefnd scopia, til dæmis microscopia, smásjárskoðun.

Undirritaður lagði það á sig að leita rækilega í Íðorðasafni lækna og tókst að finna þar heiti á rúmlega 70 áhöldum og tækjum sem nefnd eru scope á ensku. Íslensk heiti langflestra enda á -sjá (kviðarholssjá) eða -spegill (kokspegill), en einnig koma þar fyrir -tæki (skyggnitæki), -pípa (hlustpípa), -mælir (sjónásmælir) og -verpill (myndverpill).

Við yfirlestur kemur í ljós að full þörf er orðin á samræmingu, sem dæmi má nefna að colonoscope er skráð sem ristilspegill, en sigmoidoscope sem bugaristilssjá, og esophagoscope sem vélindisspegill, en gastroscope sem magasjá. Undirrituðum sýnist að heitið -sjá sé í flestum tilvikum besti kosturinn, þannig að opthalmoscope verði augnsjá, otoscope verði eyrnasjá og rhinoscope verði nefsjá. (Framhald í næsta pistli.)

Lbl 1997; 83: 603