Íðorðapistlar 1-130
093-Spegill eða sjá
Í síðasta pistli hófst umræða um læknisfræðileg skoðunaráhöld og tæki sem á fræðimálinu nefnast scope. Við leit í Íðorðasafni lækna kom í ljós að íslensku heitin enda flest á -sjá eða -spegill. Undirritaður lýsti því sem skoðun sinni að sjá væri í flestum tilvikum besti kosturinn sem íslenskt heiti á scope. Augljóst er þó að það leysir ekki öll vandamál og að ýmsar undantekningar verður að gera. Stethoscope getur til dæmis tæpast heitið brjóstsjá. Þá má nefna að heitið sjá, sem nú virðist duga vel um tiltekin áhöld í réttu samhengi, er mjög almennt heiti og getur orðið alveg ófullnægjandi þegar fram koma ný tæki eða nýjar aðferðir. Magasjá og holsjá eru lipur heiti, miklu þægilegri en magaspeglunartæki og innspeglunartæki, en það er ókostur að í þeim felast engar upplýsingar um tæknina eða aðferðina sem beitt er. Heitið ljósþráðamagaholsjá (fiberoptic gastroendoscope) gefur meiri upplýsingar, en er svo langt og stirðlegt að það verður vafalítið aldrei notað í daglegu tali lækna, hvorki innbyrðis né við sjúklinga.
Þá er enn eftir að finna heiti á miniscope. Því miður er heitið smásjá þegar frátekið til að nota um microscope, ljóssmásjána, en hefði annars verið alveg rökrétt. Heitið smásjá gefur reyndar engar upplýsingar um aðferðina eða tæknina sem beitt er og gæti þess vegna átt vel við um ýmis önnur smá tæki eða smáskoðunartæki. Forskeytið micro- er nú gjarnan notað um það sem örsmátt er og því gæti það líka verið alveg rökrétt að nefna smásjána örsjá. Það heiti er hins vegar einnig frátekið og notað um aðra tegund af smásjá, rafeindasmásjána. Þrátt fyrir langa umhugsun og miklar vangaveltur kemur undirrituðum ekkert betra í hug en að miniscope verði nefnt smáholsjá á íslensku. Síðan má nefna aðgerðina, miniscopia, smáskoðun eða smáspeglun.
Speglun eða hvað?
Notkun tækjanna við læknisfræðilega rannsókn er yfirleitt nefnd scopia á latneska fræðimálinu og -scopy á ensku. Langalgengasta íslenska heitið á slíkri aðgerð er speglun. Einnig koma fyrir heiti sem enda á -glenning (rhinoscopia anterior), -greining (spectrophotometry), -hlustun (cephaloscopy), -lýsing (diaphanoscopy), -myndataka (photofluoroscopy), -rannsókn (microscopy) -skoðun (urinoscopy), -skyggning (fluoroscopy) og -sýn (phantasmoscopia). Loks er viðliðurinn -scopy sérstakt uppflettiorð í Íðorðasafninu. Það fær ekki íslenska þýðingu á þeim stað í safninu, heldur þessa útskýringu: Merkir athugun, tæki.
Við Ásgeir Theódórs höfum oft rætt um heitið scopia og sjaldnast verið sammála. Ég hef haldið fram íslenska heitinu speglun vegna þess hversu lipurt það er og útbreitt hjá almenningi og í sjálfu sér vel skiljanlegt. Hann hefur mótmælt, fyrst og fremst á þeim grundvelli að ekki sé lengur um neina spegla að ræða í holskoðunartækjum. Í síðasta mánuði náðum við þó samkomulagi um íslensku heitin speglun og holspeglun í stað erlendu heitanna scopia og endoscopia. Þau verði notuð þar til önnur betri fáist. Öðrum mótmælendum til hugarhægðar má nefna að Orðsifjabókin telur að íslenska orðið spegill sé tökuorð úr miðlágþýsku, þangað komið úr miðaldalatínu, en upphaflega frá latnesku sögninni specio, ég sé, ég skoða. Latneska heitið speculum er af sama uppruna. Það skoðunaráhald nefnir Íðorðasafn lækna einfaldlega spegil, en læknisfræðiorðabók Stedmans gefur þessa skýringu: Áhald til þess að stækka op á gangi eða holi til þess að auðvelda innri skoðun á því. Loks má nefna sögnina að spegla sem þægilegt er að nota um það að skoða líkams- eða líffærahol með þessum tækjum, á sama hátt og sögnin að óma er nú oft notuð um það að skoða innri líffæri með ómtækjum.
Philtrum
Þorkell Jóhannesson, prófessor, sendi kveðju snemma á þessu ári og vildi koma á framfæri heitinu miðsnesisgróf í stað heitisins efrivararrenna sem notað er í líffærafræðiheitunum um philtrum, lóðrétta dæld í efri vör beint undir miðju nefi. Efrivararrenna er að sönnu stirðlegt heiti og hefur ekki verið endurskoðað frá því að líffæraheiti Jóns Steffensen voru gefin út árið 1956, en heiti Þorkels er einnig nokkuð erfitt. Til einföldunar leggur undirritaður því til íslenska heitið verði miðnefsgróf.
Lbl 1997; 83: 690
Þá er enn eftir að finna heiti á miniscope. Því miður er heitið smásjá þegar frátekið til að nota um microscope, ljóssmásjána, en hefði annars verið alveg rökrétt. Heitið smásjá gefur reyndar engar upplýsingar um aðferðina eða tæknina sem beitt er og gæti þess vegna átt vel við um ýmis önnur smá tæki eða smáskoðunartæki. Forskeytið micro- er nú gjarnan notað um það sem örsmátt er og því gæti það líka verið alveg rökrétt að nefna smásjána örsjá. Það heiti er hins vegar einnig frátekið og notað um aðra tegund af smásjá, rafeindasmásjána. Þrátt fyrir langa umhugsun og miklar vangaveltur kemur undirrituðum ekkert betra í hug en að miniscope verði nefnt smáholsjá á íslensku. Síðan má nefna aðgerðina, miniscopia, smáskoðun eða smáspeglun.
Speglun eða hvað?
Notkun tækjanna við læknisfræðilega rannsókn er yfirleitt nefnd scopia á latneska fræðimálinu og -scopy á ensku. Langalgengasta íslenska heitið á slíkri aðgerð er speglun. Einnig koma fyrir heiti sem enda á -glenning (rhinoscopia anterior), -greining (spectrophotometry), -hlustun (cephaloscopy), -lýsing (diaphanoscopy), -myndataka (photofluoroscopy), -rannsókn (microscopy) -skoðun (urinoscopy), -skyggning (fluoroscopy) og -sýn (phantasmoscopia). Loks er viðliðurinn -scopy sérstakt uppflettiorð í Íðorðasafninu. Það fær ekki íslenska þýðingu á þeim stað í safninu, heldur þessa útskýringu: Merkir athugun, tæki. Við Ásgeir Theódórs höfum oft rætt um heitið scopia og sjaldnast verið sammála. Ég hef haldið fram íslenska heitinu speglun vegna þess hversu lipurt það er og útbreitt hjá almenningi og í sjálfu sér vel skiljanlegt. Hann hefur mótmælt, fyrst og fremst á þeim grundvelli að ekki sé lengur um neina spegla að ræða í holskoðunartækjum. Í síðasta mánuði náðum við þó samkomulagi um íslensku heitin speglun og holspeglun í stað erlendu heitanna scopia og endoscopia. Þau verði notuð þar til önnur betri fáist. Öðrum mótmælendum til hugarhægðar má nefna að Orðsifjabókin telur að íslenska orðið spegill sé tökuorð úr miðlágþýsku, þangað komið úr miðaldalatínu, en upphaflega frá latnesku sögninni specio, ég sé, ég skoða. Latneska heitið speculum er af sama uppruna. Það skoðunaráhald nefnir Íðorðasafn lækna einfaldlega spegil, en læknisfræðiorðabók Stedmans gefur þessa skýringu: Áhald til þess að stækka op á gangi eða holi til þess að auðvelda innri skoðun á því. Loks má nefna sögnina að spegla sem þægilegt er að nota um það að skoða líkams- eða líffærahol með þessum tækjum, á sama hátt og sögnin að óma er nú oft notuð um það að skoða innri líffæri með ómtækjum.
Philtrum
Þorkell Jóhannesson, prófessor, sendi kveðju snemma á þessu ári og vildi koma á framfæri heitinu miðsnesisgróf í stað heitisins efrivararrenna sem notað er í líffærafræðiheitunum um philtrum, lóðrétta dæld í efri vör beint undir miðju nefi. Efrivararrenna er að sönnu stirðlegt heiti og hefur ekki verið endurskoðað frá því að líffæraheiti Jóns Steffensen voru gefin út árið 1956, en heiti Þorkels er einnig nokkuð erfitt. Til einföldunar leggur undirritaður því til íslenska heitið verði miðnefsgróf. Lbl 1997; 83: 690