Íðorðapistlar 1-130
099-Prótín, apoptosis
Elín Ólafsdóttir, læknir á rannsóknastofu í meinefnafræði á Landspítala, hefur tjáð undirrituðum óánægju sína með íslenskun á fræðiheitinu protein. Elín virðist fyrst og fremst óánægð með endinguna "-ín" og skrifar skírt og skorinort í stuttu bréfi: sem lífefnafræðingur get ég ekki fengið mig til þess að afbaka orðið protein yfir í "prótín".
Með bréfi Elínar fylgdu nokkur ljósrit úr lífefnafræðitextum með sögulegum upplýsingum um uppruna erlenda heitisins. Í ljós kemur að heitið protein er nú 160 ára gamalt. Hollenski efnafræðingurinn Gerald Mulder (1802-1880) birti grein um rannsóknir sínar á ýmsum niturríkum (köfnunarefnisríkum) efnasamböndum árið 1838, svo sem fíbríni, albúmíni og glúteni. Niðurstaða hans varð sú að þessi efni innihéldu hið lífræna "grunnefni" sem væri sameiginlegt öllum vefjum dýra og plantna. Það lagði hann til að nefndist protein eftir gríska lýsingarorðinu proteios, sem merkir fyrstur, fremstur, frum- aðal- eða upprunalegur.
Sem innskot má nefna að læknisfræðiorðabók Wileys vísar einnig í gríska lýsingarorðið protos, sem merkir fyrstur. Til gamans má geta þess að ein af kennisetningunum sem settar voru fram á þessum tíma um samband fæðu, vefja og orku, gerði ráð fyrir því að þetta lífsnauðsynlega "grunnefni" kæmist úr fæðunni inn í blóðið og um blóðið sem albúmín til vefjanna, þar sem það síðan umbreyttist í "lifandi vef" og yrði loks að orkugjafa, til dæmis fyrir vöðvastarf.
Tillaga Mulders um heitið protein hlaut almennar vinsældir, þó að hugmyndum hans um efnafræðilega byggingu grunnefnisins væri fljótt hafnað. Í frönskum textum frá þeim tíma má einnig finna stafsetninguna protéine og í þýskum textum proteïn. Hin mikla almenna orðabók Websters gefur stafsetninguna protein og tvo möguleika í enskum framburði: "prótín" eða "próteín", og svo má skilja að sá fyrri sé algengari. Íslenska umritunin prótín byggir á þessum fyrrnefnda framburði. Undirrituðum finnst það mun skárri kostur en hinn. Þriðji möguleikinn er sá að bera stafina ei fram sem tvíhljóð (með "ei"-hljóði).
Íslenska heitið eggjahvítuefni hefur lengi verið í notkun, en er óþjált og hugnast ekki öllum. Gaman væri að heyra skoðanir lesenda á þessum málum.
Apoptosis
Umræður við hádegisverðarborðið í matstofum spítalanna eru oft fjörugar og fyrirfram er aldrei að hægt vita hvaða stefnu þær taka. Rætt er um úrlausnir á vandamálum sjúklinga, almenn læknisfræðileg efni, starfsemi á sjúkradeildum, vísindalegar rannsóknir, persónuleg áhugamál, stjórnmál, menningarmál og ávirðingar náungans, eins og gengur. Nærvera undirritaðs vekur stundum upp umræðu um íðorð og er það oftast vel þegið, bæði að fá fram óskir um aðstoð við myndun nýrra heita, ábendingar og gagnrýni vegna eldri heita eða nýjar tillögur og hugmyndir.
Sigurður V. Sigurjónsson, röntgenlæknir, er víðlesinn í raunvísindum og huglægum fræðum og hefur að auki frjóan huga. Hann velti upp hugtakinu apoptosis um leið og hann eitt sinn mundaði gaffalinn yfir hrokuðum diski. Í huga hans hefur sjálfsagt verið fullvissa um að ekki yrði horfellir þann daginn og fram kom tillaga að íslenska heitinu frumufellir.
Fræðiheitið apoptosis finnst ekki í Íðorðasafni lækna, enda nýtt af nálinni. Uppruninn er úr grísku þar sem forskeytið apo- (stytt í ap- á undan sérhljóða) getur haft nokkrar merkingar: af, frá, aðskilinn frá, leiddur af, í burtu frá, en optosis (ritvilla, sjá næsta pistil) táknar fall eða það að falla. Í læknisfræðiorðabók Stedmans er apoptosis lýst þannig að um sé að ræða úrfellingu stakra og dreifðra frumna úr vef, niðurbrot þeirra og upptöku í átfrumur. Þarna er vísað í frumudauða í heilbrigðum vef, án ytri orsaka, og því gjarnan bætt við í fræðilegum skilgreiningum að frumudauðinn sé þegar ráðgerður eða "forritaður" (programmed cell death).
Undirrituðum lýst vel á tillögu Sigurðar. Nafnorðið fellir hefur að vísu verið notað um efni sem valda kekkjun eða útfellingu, agglutinin og precipitant, en Orðabók Máls og menningar leyfir tvær merkingar: 1. hungur- eða hordauði; 2. sá sem fellir. Þá eru fjárfellir og horfellir gömul í málinu, notuð um dauða búpenings af völdum sjúkdóms eða fæðuskorts.
Lbl 1998; 84: 330
Með bréfi Elínar fylgdu nokkur ljósrit úr lífefnafræðitextum með sögulegum upplýsingum um uppruna erlenda heitisins. Í ljós kemur að heitið protein er nú 160 ára gamalt. Hollenski efnafræðingurinn Gerald Mulder (1802-1880) birti grein um rannsóknir sínar á ýmsum niturríkum (köfnunarefnisríkum) efnasamböndum árið 1838, svo sem fíbríni, albúmíni og glúteni. Niðurstaða hans varð sú að þessi efni innihéldu hið lífræna "grunnefni" sem væri sameiginlegt öllum vefjum dýra og plantna. Það lagði hann til að nefndist protein eftir gríska lýsingarorðinu proteios, sem merkir fyrstur, fremstur, frum- aðal- eða upprunalegur.
Sem innskot má nefna að læknisfræðiorðabók Wileys vísar einnig í gríska lýsingarorðið protos, sem merkir fyrstur. Til gamans má geta þess að ein af kennisetningunum sem settar voru fram á þessum tíma um samband fæðu, vefja og orku, gerði ráð fyrir því að þetta lífsnauðsynlega "grunnefni" kæmist úr fæðunni inn í blóðið og um blóðið sem albúmín til vefjanna, þar sem það síðan umbreyttist í "lifandi vef" og yrði loks að orkugjafa, til dæmis fyrir vöðvastarf.
Tillaga Mulders um heitið protein hlaut almennar vinsældir, þó að hugmyndum hans um efnafræðilega byggingu grunnefnisins væri fljótt hafnað. Í frönskum textum frá þeim tíma má einnig finna stafsetninguna protéine og í þýskum textum proteïn. Hin mikla almenna orðabók Websters gefur stafsetninguna protein og tvo möguleika í enskum framburði: "prótín" eða "próteín", og svo má skilja að sá fyrri sé algengari. Íslenska umritunin prótín byggir á þessum fyrrnefnda framburði. Undirrituðum finnst það mun skárri kostur en hinn. Þriðji möguleikinn er sá að bera stafina ei fram sem tvíhljóð (með "ei"-hljóði).
Íslenska heitið eggjahvítuefni hefur lengi verið í notkun, en er óþjált og hugnast ekki öllum. Gaman væri að heyra skoðanir lesenda á þessum málum.
Apoptosis
Umræður við hádegisverðarborðið í matstofum spítalanna eru oft fjörugar og fyrirfram er aldrei að hægt vita hvaða stefnu þær taka. Rætt er um úrlausnir á vandamálum sjúklinga, almenn læknisfræðileg efni, starfsemi á sjúkradeildum, vísindalegar rannsóknir, persónuleg áhugamál, stjórnmál, menningarmál og ávirðingar náungans, eins og gengur. Nærvera undirritaðs vekur stundum upp umræðu um íðorð og er það oftast vel þegið, bæði að fá fram óskir um aðstoð við myndun nýrra heita, ábendingar og gagnrýni vegna eldri heita eða nýjar tillögur og hugmyndir. Sigurður V. Sigurjónsson, röntgenlæknir, er víðlesinn í raunvísindum og huglægum fræðum og hefur að auki frjóan huga. Hann velti upp hugtakinu apoptosis um leið og hann eitt sinn mundaði gaffalinn yfir hrokuðum diski. Í huga hans hefur sjálfsagt verið fullvissa um að ekki yrði horfellir þann daginn og fram kom tillaga að íslenska heitinu frumufellir.
Fræðiheitið apoptosis finnst ekki í Íðorðasafni lækna, enda nýtt af nálinni. Uppruninn er úr grísku þar sem forskeytið apo- (stytt í ap- á undan sérhljóða) getur haft nokkrar merkingar: af, frá, aðskilinn frá, leiddur af, í burtu frá, en optosis (ritvilla, sjá næsta pistil) táknar fall eða það að falla. Í læknisfræðiorðabók Stedmans er apoptosis lýst þannig að um sé að ræða úrfellingu stakra og dreifðra frumna úr vef, niðurbrot þeirra og upptöku í átfrumur. Þarna er vísað í frumudauða í heilbrigðum vef, án ytri orsaka, og því gjarnan bætt við í fræðilegum skilgreiningum að frumudauðinn sé þegar ráðgerður eða "forritaður" (programmed cell death).
Undirrituðum lýst vel á tillögu Sigurðar. Nafnorðið fellir hefur að vísu verið notað um efni sem valda kekkjun eða útfellingu, agglutinin og precipitant, en Orðabók Máls og menningar leyfir tvær merkingar: 1. hungur- eða hordauði; 2. sá sem fellir. Þá eru fjárfellir og horfellir gömul í málinu, notuð um dauða búpenings af völdum sjúkdóms eða fæðuskorts.
Lbl 1998; 84: 330