Íðorðapistlar 1-130
100-Evidence based medicine
Í 98. pistli var fjallað um heitið evidence based medicine og gert ráð fyrir framhaldi í næsta pistli þar á eftir. Af ýmsum ástæðum tókst það ekki, en nú skal haldið áfram þar sem frá var horfið.
Tölvuleit í greinsöfnum læknisfræðinnar leiddi fljótt í ljós að heitið er nýlegt og mjög í tísku um þessar mundir. Án teljandi fyrirhafnar fundust fræðigreinar á sviðum geðlækninga, heimilislækninga, hitabeltissjúkdóma, hjartalækninga, kvensjúkdóma, nýburalækninga, skurðlækninga og sýklafræði. Ekki verður gerð tilraun til þess að rekja sögulegan uppruna heitisins, en oft bar fyrir augu nafn kanadíska læknisins Davids L. Sackett. Skilgreining hans á hugtakinu að baki heitinu lítur þannig út í þýðingu undirritaðs: samviskusamleg, skilmerkileg og yfirveguð notkun á nýjustu og bestu staðreyndum til þess að taka ákvarðanir við umönnun einstakra sjúklinga. Þessi skilgreining vísar til þeirrar aðferðar sem nota beri við greiningu sjúkdóma og meðferð sjúkra. Ótvíræð tengsl eru við tiltekna námsaðferð, problem based learning, lausnaleitarnám, sem fjallað var um í 97. pistli. Báðar aðferðirnar fela það í sér að sérhvert klínískt tilvik verði skilgreint sem vandamál og að lausnar sé alltaf leitað í sameiginlegum þekkingarforða læknisfræðinnar. Áhersla er lögð á að sérhver meðferð verði studd marktækum vitnisburði úr vísindalegum rannsóknum, þannig að gagnsemin sé fullkomlega sönnuð. Á þann hátt verði lækningarnar skilvirkar og ekki byggðar á takmarkaðri persónulegri reynslu. Gagnrýnendur telja hins vegar að með þessari kröfu sé verið að hefta hið klíníska frelsi læknisins og jafnvel að ganga af læknislistinni dauðri. Sjálfvirk rannsóknartæki muni sjá um greiningu, forrit vinni úr upplýsingunum, tölvur leiti uppi niðurstöður annarra og að "leyfð" meðferð verði síðan sú ein sem hefur verið vísindalega sönnuð að gagnsemi. Sackett leggur þó áherslu á að hlutverk læknisins sé að sameina sína eigin reynslu og sérþekkingu og niðurstöður vísindalegra rannsókna og að gera það eitt sem grundvallað sé á fræðilegum staðreyndum.
Staðreyndalæknisfræði
Þetta var langur formáli að þeirri hugmynd undirritaðs að nefna evidence based medicine staðreyndalæknisfræði. Þessu heiti er ætlað að vekja til umhugsunar um það hvað af því, sem læknar gera, sé stutt fullnægjandi rökum og hvað ekki.
Ari Jóhannesson, læknir á Akranesi, sendi tölvupóst með tveimur hugmyndum. Sú fyrri er gagnreynd læknisfræði. Orðhlutinn gagn segir Ari að geti annars vegar vísað í gagnsemi og hins vegar í gögn (heimildir), en heimildaleit og gagnrýnið mat á þeim eru einmitt hornsteinar "evidence based medicine". Síðari hugmyndin er heimildalæknisfræði, en hana telur Ari þó varla koma til greina. Lýst er eftir fleirum.
Trefjalíkisæxli
Guðrún Aspelund, unglæknir, hringdi og vantaði íslenskt heiti á þá meinsemd sem desmoid tumor nefnist. Orðfræðilegan uppruna má rekja til grísku, en þar merkir nafnorðið desmos band og viðskeytið -oid er notað til að gefa til kynna líkingu við eitthvað. Carcinoid er þannig æxli sem líkist carcinoma, krabbalíki. Með desmo- er í læknisfræðilegum heitum vísað til trefjabandvefja, en þó sérstaklega til liðbanda. Desmology er til dæmis liðbandafræði og heitið desmopathy má nota um sérhvern þann kvilla sem leggst á liðbönd.
Með heitinu desmoid tumor er þó ekki verið að vísa í liðbandaæxli, heldur í bandvefsofvöxt eða æxli, sem oftast kemur fyrir í kviðvegg og er nú gjarnan nefnt abdominal fibromatosis. Við þýðingu á alþjóðlegu sjúkdómaflokkuninni, ICD-10, var valið heitið kviðartrefjaæxlisvöxtur. Það er langt og stirðlegt heiti og betur gæti því farið á því að nota annað hvort trefjalíkisvöxtur eða trefjalíkisæxli um desmoid tumor.
Frumufellir, frumufall
Magnús Snædal, málfræðingur, sendi stutta athugasemd í tölvupósti og benti á meinlega ritvillu í síðasta pistli. Ptosis var þar ranglega ritað sem "optosis". Beðist er velvirðingar á þessu. Magnús vildi jafnframt koma þeirri skoðun sinni á framfæri að frumufall væri betra en frumufellir sem íslenskt heiti á apoptosis og vísar þar sérstaklega í mannfall sem merkir manndauði í orrustu. Lýst er eftir fleiri hugmyndum eða öðrum skoðunum.
Lbl 1998; 84: 432
Tölvuleit í greinsöfnum læknisfræðinnar leiddi fljótt í ljós að heitið er nýlegt og mjög í tísku um þessar mundir. Án teljandi fyrirhafnar fundust fræðigreinar á sviðum geðlækninga, heimilislækninga, hitabeltissjúkdóma, hjartalækninga, kvensjúkdóma, nýburalækninga, skurðlækninga og sýklafræði. Ekki verður gerð tilraun til þess að rekja sögulegan uppruna heitisins, en oft bar fyrir augu nafn kanadíska læknisins Davids L. Sackett. Skilgreining hans á hugtakinu að baki heitinu lítur þannig út í þýðingu undirritaðs: samviskusamleg, skilmerkileg og yfirveguð notkun á nýjustu og bestu staðreyndum til þess að taka ákvarðanir við umönnun einstakra sjúklinga. Þessi skilgreining vísar til þeirrar aðferðar sem nota beri við greiningu sjúkdóma og meðferð sjúkra. Ótvíræð tengsl eru við tiltekna námsaðferð, problem based learning, lausnaleitarnám, sem fjallað var um í 97. pistli. Báðar aðferðirnar fela það í sér að sérhvert klínískt tilvik verði skilgreint sem vandamál og að lausnar sé alltaf leitað í sameiginlegum þekkingarforða læknisfræðinnar. Áhersla er lögð á að sérhver meðferð verði studd marktækum vitnisburði úr vísindalegum rannsóknum, þannig að gagnsemin sé fullkomlega sönnuð. Á þann hátt verði lækningarnar skilvirkar og ekki byggðar á takmarkaðri persónulegri reynslu. Gagnrýnendur telja hins vegar að með þessari kröfu sé verið að hefta hið klíníska frelsi læknisins og jafnvel að ganga af læknislistinni dauðri. Sjálfvirk rannsóknartæki muni sjá um greiningu, forrit vinni úr upplýsingunum, tölvur leiti uppi niðurstöður annarra og að "leyfð" meðferð verði síðan sú ein sem hefur verið vísindalega sönnuð að gagnsemi. Sackett leggur þó áherslu á að hlutverk læknisins sé að sameina sína eigin reynslu og sérþekkingu og niðurstöður vísindalegra rannsókna og að gera það eitt sem grundvallað sé á fræðilegum staðreyndum.
Staðreyndalæknisfræði
Þetta var langur formáli að þeirri hugmynd undirritaðs að nefna evidence based medicine staðreyndalæknisfræði. Þessu heiti er ætlað að vekja til umhugsunar um það hvað af því, sem læknar gera, sé stutt fullnægjandi rökum og hvað ekki. Ari Jóhannesson, læknir á Akranesi, sendi tölvupóst með tveimur hugmyndum. Sú fyrri er gagnreynd læknisfræði. Orðhlutinn gagn segir Ari að geti annars vegar vísað í gagnsemi og hins vegar í gögn (heimildir), en heimildaleit og gagnrýnið mat á þeim eru einmitt hornsteinar "evidence based medicine". Síðari hugmyndin er heimildalæknisfræði, en hana telur Ari þó varla koma til greina. Lýst er eftir fleirum.
Trefjalíkisæxli
Guðrún Aspelund, unglæknir, hringdi og vantaði íslenskt heiti á þá meinsemd sem desmoid tumor nefnist. Orðfræðilegan uppruna má rekja til grísku, en þar merkir nafnorðið desmos band og viðskeytið -oid er notað til að gefa til kynna líkingu við eitthvað. Carcinoid er þannig æxli sem líkist carcinoma, krabbalíki. Með desmo- er í læknisfræðilegum heitum vísað til trefjabandvefja, en þó sérstaklega til liðbanda. Desmology er til dæmis liðbandafræði og heitið desmopathy má nota um sérhvern þann kvilla sem leggst á liðbönd. Með heitinu desmoid tumor er þó ekki verið að vísa í liðbandaæxli, heldur í bandvefsofvöxt eða æxli, sem oftast kemur fyrir í kviðvegg og er nú gjarnan nefnt abdominal fibromatosis. Við þýðingu á alþjóðlegu sjúkdómaflokkuninni, ICD-10, var valið heitið kviðartrefjaæxlisvöxtur. Það er langt og stirðlegt heiti og betur gæti því farið á því að nota annað hvort trefjalíkisvöxtur eða trefjalíkisæxli um desmoid tumor.
Frumufellir, frumufall
Magnús Snædal, málfræðingur, sendi stutta athugasemd í tölvupósti og benti á meinlega ritvillu í síðasta pistli. Ptosis var þar ranglega ritað sem "optosis". Beðist er velvirðingar á þessu. Magnús vildi jafnframt koma þeirri skoðun sinni á framfæri að frumufall væri betra en frumufellir sem íslenskt heiti á apoptosis og vísar þar sérstaklega í mannfall sem merkir manndauði í orrustu. Lýst er eftir fleiri hugmyndum eða öðrum skoðunum.Lbl 1998; 84: 432