Íðorðapistlar 1-130
104-Intracranial lesions
Aðalsteinn Jens Loftsson, lyfjafræðingur, var að taka saman efni um eiginleika lyfs og kom þar að heitinu intracranial lesions, en fann ekki þýðingu sem honum líkaði.
Forliðurinn intra- er kominn úr latínu og samkvæmt Íðorðasafni lækna merkir hann fyrir innan, innan í, inn á við, inn í, en undirritaður vildi gjarnan bæta við inni í og í. Intra má þannig ýmist nota um staðsetningu eða stefnu og ýmist með eða án bandstriks. Í þeim mörgu samsetningum, sem finna má í Íðorðasafninu, eru algengast að vísað sé til staðsetningar. Farnar eru þrjár leiðir við íslensku þýðingarnar, í fyrsta lagi er notað innan-, í öðru lagi í og í þriðja lagi er oft notað eignarfall, þegar sjálfgefið virðist að fyrirbærið, sem vísað er til, sé inni í öðru. Intravenous- mætti til dæmis í mismunandi samsetningum þýða sem innanbláæðar-, í bláæð eða bláæðar-.
Höfuðkúpa
Cranium er komið úr grísku og táknar þar höfuðkúpa eða hauskúpa, og finnst undirrituðum heitið höfuðkúpa fara ólíkt betur í virðulegum fræðitexta. Samkvæmt Íslensku orðsifjabókinni merkir kúpa skálarlaga ílát; hauskúpa; hjálmur; e-ð hvolflaga, og ætti því strangt tekið einungis að ná til hins kúpta, efri hluta höfuðsins. Samkvæmt hinni miklu læknis- og líffræðiorðabók Wileys nota sumir líffærafræðingar heitið cranium sem samheiti á höfuðbeinunum öllum. Aðrir undanskilja neðri kjálkann og enn aðrir greina á milli kúpubeina, ossa cranii, og andlitsbeina, ossa faciei. Rétt er einnig að minna á latneska heitið neurocranium, sem þýtt hefur verið sem heilakúpa í líffæraheitunum, og cavitas cranii, sem fær þýðinguna kúpuhol.
Intracranial finnst bæði sem sjálfstætt uppflettiorð í Íðorðasafninu, og er þá eingöngu tilgreind þýðingin innan hauskúpu, og sem hluti af ýmsum samsetningum, en þá eru ýmist tilgreindar þýðingarnar innan höfuðkúpu eða innankúpu-. Rétt er að benda á að þýðing Íðorðasafnsins á abscessus intracranialis er óheppileg, höfuðígerð, því að íslenska heitið höfuð vísar ekki sérstaklega inn í höfuðkúpuna. Betra er að nota innankúpuígerð eða innankúpukýli. Heitin kúpuígerð og kúpukýli, eru nothæf til styttingar þegar ljóst er hvað við er átt, en vísa þó ekki sérstaklega inn í kúpuna.
Mein, meinsemd
Latneska heitið laesio, sem tekið hefur verið upp í ensku sem lesion, merkir meiðsl, sár, skemmd, skaði eða ögrun. Umfjöllun Íðorðasafnsins er afar formleg: löskun, vefskemmd. Formgerðar- eða starfsumskipti af völdum sjúkdóms. Oftast notað um myndbreytingar. Undirritaður hefur leitast við að nota heitin mein eða meinsemd þegar því verður við komið. Samkvæmd þessu má nota íslenska heitið innankúpumein til að þýða enska heitið intracranial lesions. Í formlegum texta mætti einnig nota meinsemdir innan höfuðkúpu sem kaflaheiti.
Calvaria
Framanritað var ekki fyrr komið á blað en undirritaður varð áhorfandi að umfjöllun um latneska heitið calvaria í umræðuhópi á Alnetinu. Starfsbróðir vestan hafs hafði leitað álits annarra barnameinafræðinga á greiningu á fósturvanskapnaði, þar sem hið sjaldgæfa fyrirbæri acalvaria, höfuðkúpuleysi, kom fyrir. Í einu svarinu kom fyrir heitið calvarium og var það þar notað sem eintöluorð, en notandinn fékk að bragði miklar skammir fyrir.
Undirritaður hefur nú flett upp í öllum tiltækum orðabókum og í líffærafræðiheitunum, Nomina Anatomica, og staðfest að skammirnar áttu rétt á sér. Heitið er komið úr latínu, skylt lýsingarorðinu calvus, sköllóttur og eintalan er sem sagt calvaria og fleirtalan calvariae. Í líffærafræðiheitunum er calvaria þýtt sem kúpuhvolf og birtist þar í beinafræðinni undir neurocranium. Undir calvaria birtast svo einungis hvirfilbein, ennisbein og skeljarhlutar hnakka- og gagnaugabeins. (Framhald í næsta blaði.)
Lbl 1998; 84: 798
Forliðurinn intra- er kominn úr latínu og samkvæmt Íðorðasafni lækna merkir hann fyrir innan, innan í, inn á við, inn í, en undirritaður vildi gjarnan bæta við inni í og í. Intra má þannig ýmist nota um staðsetningu eða stefnu og ýmist með eða án bandstriks. Í þeim mörgu samsetningum, sem finna má í Íðorðasafninu, eru algengast að vísað sé til staðsetningar. Farnar eru þrjár leiðir við íslensku þýðingarnar, í fyrsta lagi er notað innan-, í öðru lagi í og í þriðja lagi er oft notað eignarfall, þegar sjálfgefið virðist að fyrirbærið, sem vísað er til, sé inni í öðru. Intravenous- mætti til dæmis í mismunandi samsetningum þýða sem innanbláæðar-, í bláæð eða bláæðar-.
Höfuðkúpa
Cranium er komið úr grísku og táknar þar höfuðkúpa eða hauskúpa, og finnst undirrituðum heitið höfuðkúpa fara ólíkt betur í virðulegum fræðitexta. Samkvæmt Íslensku orðsifjabókinni merkir kúpa skálarlaga ílát; hauskúpa; hjálmur; e-ð hvolflaga, og ætti því strangt tekið einungis að ná til hins kúpta, efri hluta höfuðsins. Samkvæmt hinni miklu læknis- og líffræðiorðabók Wileys nota sumir líffærafræðingar heitið cranium sem samheiti á höfuðbeinunum öllum. Aðrir undanskilja neðri kjálkann og enn aðrir greina á milli kúpubeina, ossa cranii, og andlitsbeina, ossa faciei. Rétt er einnig að minna á latneska heitið neurocranium, sem þýtt hefur verið sem heilakúpa í líffæraheitunum, og cavitas cranii, sem fær þýðinguna kúpuhol. Intracranial finnst bæði sem sjálfstætt uppflettiorð í Íðorðasafninu, og er þá eingöngu tilgreind þýðingin innan hauskúpu, og sem hluti af ýmsum samsetningum, en þá eru ýmist tilgreindar þýðingarnar innan höfuðkúpu eða innankúpu-. Rétt er að benda á að þýðing Íðorðasafnsins á abscessus intracranialis er óheppileg, höfuðígerð, því að íslenska heitið höfuð vísar ekki sérstaklega inn í höfuðkúpuna. Betra er að nota innankúpuígerð eða innankúpukýli. Heitin kúpuígerð og kúpukýli, eru nothæf til styttingar þegar ljóst er hvað við er átt, en vísa þó ekki sérstaklega inn í kúpuna.
Mein, meinsemd
Latneska heitið laesio, sem tekið hefur verið upp í ensku sem lesion, merkir meiðsl, sár, skemmd, skaði eða ögrun. Umfjöllun Íðorðasafnsins er afar formleg: löskun, vefskemmd. Formgerðar- eða starfsumskipti af völdum sjúkdóms. Oftast notað um myndbreytingar. Undirritaður hefur leitast við að nota heitin mein eða meinsemd þegar því verður við komið. Samkvæmd þessu má nota íslenska heitið innankúpumein til að þýða enska heitið intracranial lesions. Í formlegum texta mætti einnig nota meinsemdir innan höfuðkúpu sem kaflaheiti. Calvaria
Framanritað var ekki fyrr komið á blað en undirritaður varð áhorfandi að umfjöllun um latneska heitið calvaria í umræðuhópi á Alnetinu. Starfsbróðir vestan hafs hafði leitað álits annarra barnameinafræðinga á greiningu á fósturvanskapnaði, þar sem hið sjaldgæfa fyrirbæri acalvaria, höfuðkúpuleysi, kom fyrir. Í einu svarinu kom fyrir heitið calvarium og var það þar notað sem eintöluorð, en notandinn fékk að bragði miklar skammir fyrir. Undirritaður hefur nú flett upp í öllum tiltækum orðabókum og í líffærafræðiheitunum, Nomina Anatomica, og staðfest að skammirnar áttu rétt á sér. Heitið er komið úr latínu, skylt lýsingarorðinu calvus, sköllóttur og eintalan er sem sagt calvaria og fleirtalan calvariae. Í líffærafræðiheitunum er calvaria þýtt sem kúpuhvolf og birtist þar í beinafræðinni undir neurocranium. Undir calvaria birtast svo einungis hvirfilbein, ennisbein og skeljarhlutar hnakka- og gagnaugabeins. (Framhald í næsta blaði.)
Lbl 1998; 84: 798