106-Skútabólga

Karl G. Kristinsson, læknir, hafði samband og vildi minna lækna á íslenska heitið skútabólga í stað þess að sletta erlenda fræðiheitinu sinusitis. Í læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar má fletta upp sinusitis og finna tvær íslenskar þýðingar, afholsbólga og skútabólga. Það síðara er merkt V.J., sem þýðir að það er komið úr Sjúkdóma- og dánarmeinaskrá Vilmundar Jónssonar, landlæknis. Heitið sinus er komið úr latínu og var upphaflega notað um dældir og bugðulaga holrými af ýmsu tagi, svo sem fellingar, flóa, dali, innri rými og jafnvel um hola felustaði. Viðskeytið -itis er hins vegar úr grísku. Því var upphaflega skeytt aftan við ýmis líffæraheiti til að tákna sjúklegt ástand eða sjúkdóm, en er nú eingöngu bundið við bólgusjúkdóma í viðkomandi líffærum.

Sinus kemur fyrir í mörgum læknisfræðiheitum og er þá notað um ýmsar dældir, holur og farvegi eða göng. Við nýjustu útgáfu líffæra-, vefja- og fósturfræðiheitanna ákvað Orðanefnd læknafélaganna að samræma íslensku þýðingarnar og nota heitið skúti, þegar um væri að ræða fyrirbæri sem líktust opnum hellisskúta, en stokkur, þegar fyrirbærin væru líkari hellisgangi og ekki opin út á yfirborð. Sinus coronarius, stofnbláæð hjartans, verður þannig kransstokkur og sinus tympani, hvilft í hljóðholinu aftanverðu, verður hljóðholsskúti.

Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir sinusitis þannig: inflammation of the lining membrane of any sinus, especially of one of the paranasal sinuses (bólga í himnu skúta eða stokks af hvaða tagi sem er, sérstaklega einhvers af hjánefsskútunum). Vísað er í það sem Alþjóðleg og íslensk líffæraheiti Jóns Steffensens nefna afholur nefs, sinus maxillaris, sinus frontalis, sinus ethmoidalis og sinus sphenoidalis, sem nú hafa í nýrri útgáfu líffæraheitanna fengið heitin kinnkjálkaskúti (eða kjálkaskúti), ennisbeinsskúti (eða ennisskúti), sáldbeinsskútar (eða sáldskútar) og fleigbeinsskúti.

Samheitið yfir bólgu í slímhúð eins eða fleiri af þessu hjánefsskútum er sem sagt skútabólga. Þetta er lipurt heiti sem full ástæða er til að nota.

Hvirfilhorf

Í framhaldi af umræðu í tveimur síðustu pistlum um calvaria, benti Magnús Snædal, málfræðingur, á það að í líffæraheitunum kæmi fyrir íslenska heitið hvirfilhorf sem væri þýðing á latneska heitinu norma verticalis, en það er skráð sem samheiti við calvaria. Með heitinu norma er verið að vísa til þess sem sést líffærafræðilega þegar horft er frá ákveðnu sjónarhorni. Norma verticalis nær til dæmis yfir það sem sést af höfuðkúpunni þegar horft er beint ofan á hvirfilinn og norma occipitalis það sem sést þegar horft er beint aftan á hnakkann. Um calvaria er notað íslenska heitið kúpuhvolf, eins og fram kom í 104. pistli, en einnig mætti nefna þetta hvirfilkúpu.

Hjarni

Til gamans benti Magnús einnig á heitið hjarnskál sem hann hefði rekist á í einhverju af ritum Gísla Konráðssonar, sagnaritara og skálds (1787-1877). Liprara væri þá hjarnaskál, en sennilega eru bæði heitin betur fallin til að nota í skáldlegar kenningar en í hina kerfisbundnu líffærafræði. Þau minna þó á að hjarni er gamalt heiti í íslensku, augljóslega skylt danska heitinu hjerne og þýska heitinu Hirn. Í Lexicon poeticum er bent á að það hafi verið notað í kenningar til að tákna höfuðið eða höfuðkúpuna, svo sem byggðir hjarna og hjarnaklettur. Í líffærafræðiheitunum er hjarni nú notað um stóra heilann eingöngu, cerebrum. Litli heilinn, cerebellum, er hins vegar nefndur hnykill.

Vargvilla

Ótrúlegustu beiðnir berast. Þýðandi nokkur bað um aðstoð við að þýða heitið lycanthropy, geðröskun sem kemur fram í því að maður telur sig úlf eða geta breytt sér í úlf. Lycos er úr grísku og þýðir úlfur, en anthropos er maður. Þetta fyrirbæri mun vera hægt að flokka með því sem nefnist hugvilluraskanir, delusional disorders. Vargur og úlfur eru samheiti. Undirritaður stakk því upp á að fyrirbærið væri nefnt vargvilluröskun eða vargvilla.

Lbl 1998; 84: 1001