Íðorðapistlar 1-130
107-Gantry
Birna Jónsdóttir, röntgenlæknir, hringdi og bað um hugmyndir að íslensku heiti á þeim hluta tölvusneiðmyndatækisins sem gantry nefnist. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir fyrirbærinu þannig: Grind sem inniheldur röntgenlampa, geislabeini og geislanema í tölvusneiðmyndatæki. Á henni er stórt op og gegnum það er sjúklingurinn settur. Birna sagðist illa sætta sig við að ekki væru gerðar tilraunir til íslenskunar og að í staðinn væri "gantríinu" slett. Sjálfri hafði henni dottið í hug að nota kvenkynsnafnorðið lykja, á grundvelli þess að fyrirbærið umlykur sjúklinginn á meðan myndatakan fer fram. Lykja finnst í Íðorðasafni lækna og er þar tilgeint sem eitt af mörgum heitum á ampule: Ílát, venjulega úr gleri og brætt aftur, ætlað til þess að geyma stungulyf.
Uppruni
Undirritaður byrjaði á því að kanna uppruna enska heitisins gantry, datt reyndar fyrst í hug að það væri komið af mannsnafni. Gantry hefði verið einhver af þeim sem áttu þátt í að búa til tölvusneiðmyndatækið eða þennan hluta þess. Svo reyndist ekki vera. Læknisfræðiorðabók Stedmans rekur sig um fornensku (gauntree = burðargrind undir tunnur, tunnuhlað) til fornfrönsku (chantier = vörugeymslustaður, timburstæði, undirlag) og þaðan um latínu (cantherius = trégrind eða -rammi) til grísku (kanthelia = klakkur og kanthos = burðardýr, burðarasni). Hin mikla enska orðabók Websters tilgreinir að gantry sé notað um: 1. merkjabrú yfir járnbrautarteina, 2. ýmis konar grindabrýr, til dæmis fyrir lyftikrana, 3. skotpalla fyrir geimflaugar og 4. grindur undir tunnur. Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs gefur svo íslensku þýðingarnar: 1. tunnuhlað, stokkar (fyrir tunnu), 2. gálgakrani, rennikrani, hlaupaköttur, 3. (við eldflaug) skotturn.
Hugmyndir
Að auki hafði Birna fengið tillögurnar gjörð eða baugur á þeirri forsendu að myndlampinn gengi á braut umhverfis sjúklinginn við myndatökuna, en hún var ekki alveg sátt við þær. Birna hringdi í Íslenska málstöð, en sagðist ekki hafa fengið tillögur að sínu skapi. Hún fékk þó vilyrði fyrir hugmynd sinni, heitinu lykja, og lagði málið fyrir undirritaðan til umhugsunar og úrvinnslu. Þá voru farnar nokkrar ferðir fram og aftur um Samheitaorðabókina, en ekki fannst neitt ósamsett orð, sem undirrituðum líkaði til að nota um brú, grind eða ramma af þessu tagi. Næst lá fyrir að finna orð eða orðhluta í samsett heiti. Hugmynd kom fram um að eitthvert af orðunum hús, stokkur eða virki gætu hentað. Þá mætti nota orðið sneið til að vísa í sneiðmyndatökuna. Án þess að orðlengja þetta frekar eru eftirtaldar hugmyndir settar fram: sneiðhús, sneiðstokkur eða sneiðvirki.
Lykja
Við heitið lykja hefur undirritaður þau andmæli að það sé of almennt, ekki nógu gagnsætt (eða nógu skiljanlegt) og of líkt orðinu lykkja. Undirrituðum finnst að samsetta heitið sneiðlykja gæti frekar gengið, af því að það hafi ákveðnari tilvísun í sneiðmyndatæknina. Um smekk er þó erfitt að deila og það sem þarf að gera, er að taka allar hugmyndirnar til vandlegrar og fordómalausrar umhugsunar, hugsanlega prófa heitin í nokkur skipti og láta síðan á það reyna hvert þeirra skilst best og fer best í daglegu starfi. Æskilegt er að nota fyrst samstarfsmenn og síðan "notendur heilbrigðisþjónustunnar" sem ráðgjafa eða beinlínis sem tilraunadýr.
Slæða! Pappír!
Undirrituðum er það stöðugt og takmarkalaust gremjuefni þegar notuð eru heitin "slæða" fyrir enska orðið slide og "pappír" þegar verið er að vísa í fræðilega ritgerð eða grein (E. paper). Vissulega má vísa til þess að slæða sé: blæja, þunnt (nær gegnsætt) efni, en óttinn við framhald á hugmyndasnauðum yfirfærslum úr ensku rekur undirritaðan þó til mótmæla. Heitin skyggna og grein eru stutt, lipur og vel skiljanleg. Hvað er að því að nota þau?
Loks má nefna að heitið glæra virðist orðið fast í sessi um það sem lagt er á myndvarpa til sýningar á vegg eða tjaldi. Þegar við á má svo nota heitin litglæra og litskyggna.
Lbl 1998; 85: 83
Uppruni
Undirritaður byrjaði á því að kanna uppruna enska heitisins gantry, datt reyndar fyrst í hug að það væri komið af mannsnafni. Gantry hefði verið einhver af þeim sem áttu þátt í að búa til tölvusneiðmyndatækið eða þennan hluta þess. Svo reyndist ekki vera. Læknisfræðiorðabók Stedmans rekur sig um fornensku (gauntree = burðargrind undir tunnur, tunnuhlað) til fornfrönsku (chantier = vörugeymslustaður, timburstæði, undirlag) og þaðan um latínu (cantherius = trégrind eða -rammi) til grísku (kanthelia = klakkur og kanthos = burðardýr, burðarasni). Hin mikla enska orðabók Websters tilgreinir að gantry sé notað um: 1. merkjabrú yfir járnbrautarteina, 2. ýmis konar grindabrýr, til dæmis fyrir lyftikrana, 3. skotpalla fyrir geimflaugar og 4. grindur undir tunnur. Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs gefur svo íslensku þýðingarnar: 1. tunnuhlað, stokkar (fyrir tunnu), 2. gálgakrani, rennikrani, hlaupaköttur, 3. (við eldflaug) skotturn. Hugmyndir
Að auki hafði Birna fengið tillögurnar gjörð eða baugur á þeirri forsendu að myndlampinn gengi á braut umhverfis sjúklinginn við myndatökuna, en hún var ekki alveg sátt við þær. Birna hringdi í Íslenska málstöð, en sagðist ekki hafa fengið tillögur að sínu skapi. Hún fékk þó vilyrði fyrir hugmynd sinni, heitinu lykja, og lagði málið fyrir undirritaðan til umhugsunar og úrvinnslu. Þá voru farnar nokkrar ferðir fram og aftur um Samheitaorðabókina, en ekki fannst neitt ósamsett orð, sem undirrituðum líkaði til að nota um brú, grind eða ramma af þessu tagi. Næst lá fyrir að finna orð eða orðhluta í samsett heiti. Hugmynd kom fram um að eitthvert af orðunum hús, stokkur eða virki gætu hentað. Þá mætti nota orðið sneið til að vísa í sneiðmyndatökuna. Án þess að orðlengja þetta frekar eru eftirtaldar hugmyndir settar fram: sneiðhús, sneiðstokkur eða sneiðvirki. Lykja
Við heitið lykja hefur undirritaður þau andmæli að það sé of almennt, ekki nógu gagnsætt (eða nógu skiljanlegt) og of líkt orðinu lykkja. Undirrituðum finnst að samsetta heitið sneiðlykja gæti frekar gengið, af því að það hafi ákveðnari tilvísun í sneiðmyndatæknina. Um smekk er þó erfitt að deila og það sem þarf að gera, er að taka allar hugmyndirnar til vandlegrar og fordómalausrar umhugsunar, hugsanlega prófa heitin í nokkur skipti og láta síðan á það reyna hvert þeirra skilst best og fer best í daglegu starfi. Æskilegt er að nota fyrst samstarfsmenn og síðan "notendur heilbrigðisþjónustunnar" sem ráðgjafa eða beinlínis sem tilraunadýr.Slæða! Pappír!
Undirrituðum er það stöðugt og takmarkalaust gremjuefni þegar notuð eru heitin "slæða" fyrir enska orðið slide og "pappír" þegar verið er að vísa í fræðilega ritgerð eða grein (E. paper). Vissulega má vísa til þess að slæða sé: blæja, þunnt (nær gegnsætt) efni, en óttinn við framhald á hugmyndasnauðum yfirfærslum úr ensku rekur undirritaðan þó til mótmæla. Heitin skyggna og grein eru stutt, lipur og vel skiljanleg. Hvað er að því að nota þau? Loks má nefna að heitið glæra virðist orðið fast í sessi um það sem lagt er á myndvarpa til sýningar á vegg eða tjaldi. Þegar við á má svo nota heitin litglæra og litskyggna.
Lbl 1998; 85: 83