Íðorðapistlar 1-130
113-Á erlendri grundu
Það er sunnudagsmorgunn í Suður-Svíþjóð. Kyrrðin ríkir og vissri angurværð bregður fyrir þegar litið er til veðurs að gömlum íslenskum sið. Himininn er grár, flatt landið er sveipað móðu og hvorki sér til sjávar né fjalla. Hvar er góða veðrið sem lofað hafði verið? Litfögur blómin á brúnum sólpallinum tárast til samlætis og svartur köttur situr hryggur og starir út um gluggann. Þá bylur óþyrmilega í þakinu og í hugann kemur hending úr ljóði eftir einmana íslenskt skáld á erlendri grundu: "Af hússins upsum drýpur erlent regn".
Hér er þó ekki ástæða til að vera einmana. Ljúfir tónar hljóma úr dönsku sjónvarpstæki og fyrir augun ber blaktandi kertaljós sem tendrað hefur verið hjá stórum hópi trúariðkenda í Taizé-klaustrinu í Frakklandi. Lofgjörðarsöngur þessa dags er fjölþjóðlegur, ýmist sunginn á latínu, frönsku eða þýsku, og beðið er á ensku, spænsku, norsku, sænsku og finnsku fyrir þeim meðbræðrum sem búa við hörmungar, allt frá Kólumbíu í vestri til Kambódíu í austri, allt frá Írlandi í norðri að Súdan í suðri.
Alþjóðlegt umhverfi
Áfram má lýsa hinu alþjóðlega umhverfi. Undirritaður situr í þægilegum þýskum íþróttabúningi, við öfluga ameríska tölvu og reynir að koma sænskri útgáfu ritvinnslukerfisins til að birta bókstafi síns ástkæra, ylhýra máls. Ætlunin er svo að senda pistilinn óbrenglaðan um sænska símkerfið, inn á hið alþjóðlega Alnet, síðan um íslenska símkerfið og loks beint inn í tölvu Læknablaðsins. Og allt í einu tekst það. Komman límist við sérhljóðana á réttan hátt og þ, æ, ö og ð hoppa inn á skjáinn eins og ekkert sé sjálfsagðara. Það skilst í einu vetfangi hversu mikilvæg sjálfstæðisbaráttan er okkur.
Hvort sem það er barátta við norska kónga, danska höndlara, alþjóðlegar táknatöflur eða voldug amerísk stýrikerfi verða grunnhugmyndirnar alltaf þær sömu: Íslendingar viljum við vera og íslensku viljum við tala og skrifa. Baráttan er ekki eingöngu byggð á íhaldssemi og sérvisku. Baráttan snýst um það að viðhalda íslenskri auðlegð og byggja upp íslenska framtíðarsýn. Auðlegðin er tungan, sem tjáir hugsun okkar og viðheldur íslenskri menningu. Framtíðarsýnin er fullgild menningarleg og hugmyndafræðileg þátttaka í hinu fjölþjóðlega samfélagi.
Ný tækni
Hugsunin þarfnast tjáningar, tjáningin tungumáls og tungumálið endurnýjunar. Ný þekking og tækni kalla á ný heiti, skiljanleg orð sem fljótt gefa til kynna hvað um er rætt. Þegar þekkingin verður til í erlendum húsum er ekki von annars en að erlent regn drjúpi. Mjálmið í kettinum hljómar þó eins og hann hugsi á íslensku. Hann skynjar brátt að íslenskar vögguvísur og barnagælur geyma alla þá huggun sem þarf til að sænskur köttur gleymi rigningunni og geti horft með virðulegri ró á íslenskan texta birtast á amerískum tölvuskjá. Hann hefur engar áhyggjur af íslenskum íðorðum eða útlendu tæknimáli. Hann trúir því ekki að ensk heiti séu nákvæmari eða hafi aðra og dýpri merkingu en þau íslensku. Það er eins og hann hafi fyrir löngu orðið fullviss um þá hugmynd skáldsins að íslenskan muni eiga sér orð "um allt sem er hugsað á jörðu."
Enginn getur séð fyrir hvert tæknin muni leiða okkur eða hverjar verði kröfur um málakunnáttu framtíðarkynslóðanna. Draumurinn um eitt samskiptatungumál (esperantó!) hefur ekki orðið að veruleika, en tölvu- og upplýsingatæknin opnar nýjar dyr. Fram eru komin forrit sem þýða einfaldan ritaðan texta af einu tungumáli á annað. Fyrst í stað frá orði til orðs og megináherslan verður lögð á að ný fræðiorð séu jafnóðum fyrir hendi. Gera má svo ráð fyrir að smáþjóðirnar muni ekki lengi sætta sig við að þiggja fræðslu- og upplýsingaefni á erlendu tungumáli. Þá koma kröfur um rétt textaskil úr vélrænum þýðingum, fullt samhengi og eðlilega uppbyggingu setninga. Líta má enn lengra og sjá fyrir sér forrit sem þýði talað mál á sama hátt. Samskiptunum verða þá engin önnur takmörk sett en þau sem hrein hugsun, skýr tjáning, orðaforði og þekking hvers einstaklings á blæbrigðum málsins setja þeim.
Lbl 1999; 85: 660
Hér er þó ekki ástæða til að vera einmana. Ljúfir tónar hljóma úr dönsku sjónvarpstæki og fyrir augun ber blaktandi kertaljós sem tendrað hefur verið hjá stórum hópi trúariðkenda í Taizé-klaustrinu í Frakklandi. Lofgjörðarsöngur þessa dags er fjölþjóðlegur, ýmist sunginn á latínu, frönsku eða þýsku, og beðið er á ensku, spænsku, norsku, sænsku og finnsku fyrir þeim meðbræðrum sem búa við hörmungar, allt frá Kólumbíu í vestri til Kambódíu í austri, allt frá Írlandi í norðri að Súdan í suðri.
Alþjóðlegt umhverfi
Áfram má lýsa hinu alþjóðlega umhverfi. Undirritaður situr í þægilegum þýskum íþróttabúningi, við öfluga ameríska tölvu og reynir að koma sænskri útgáfu ritvinnslukerfisins til að birta bókstafi síns ástkæra, ylhýra máls. Ætlunin er svo að senda pistilinn óbrenglaðan um sænska símkerfið, inn á hið alþjóðlega Alnet, síðan um íslenska símkerfið og loks beint inn í tölvu Læknablaðsins. Og allt í einu tekst það. Komman límist við sérhljóðana á réttan hátt og þ, æ, ö og ð hoppa inn á skjáinn eins og ekkert sé sjálfsagðara. Það skilst í einu vetfangi hversu mikilvæg sjálfstæðisbaráttan er okkur. Hvort sem það er barátta við norska kónga, danska höndlara, alþjóðlegar táknatöflur eða voldug amerísk stýrikerfi verða grunnhugmyndirnar alltaf þær sömu: Íslendingar viljum við vera og íslensku viljum við tala og skrifa. Baráttan er ekki eingöngu byggð á íhaldssemi og sérvisku. Baráttan snýst um það að viðhalda íslenskri auðlegð og byggja upp íslenska framtíðarsýn. Auðlegðin er tungan, sem tjáir hugsun okkar og viðheldur íslenskri menningu. Framtíðarsýnin er fullgild menningarleg og hugmyndafræðileg þátttaka í hinu fjölþjóðlega samfélagi.
Ný tækni
Hugsunin þarfnast tjáningar, tjáningin tungumáls og tungumálið endurnýjunar. Ný þekking og tækni kalla á ný heiti, skiljanleg orð sem fljótt gefa til kynna hvað um er rætt. Þegar þekkingin verður til í erlendum húsum er ekki von annars en að erlent regn drjúpi. Mjálmið í kettinum hljómar þó eins og hann hugsi á íslensku. Hann skynjar brátt að íslenskar vögguvísur og barnagælur geyma alla þá huggun sem þarf til að sænskur köttur gleymi rigningunni og geti horft með virðulegri ró á íslenskan texta birtast á amerískum tölvuskjá. Hann hefur engar áhyggjur af íslenskum íðorðum eða útlendu tæknimáli. Hann trúir því ekki að ensk heiti séu nákvæmari eða hafi aðra og dýpri merkingu en þau íslensku. Það er eins og hann hafi fyrir löngu orðið fullviss um þá hugmynd skáldsins að íslenskan muni eiga sér orð "um allt sem er hugsað á jörðu." Enginn getur séð fyrir hvert tæknin muni leiða okkur eða hverjar verði kröfur um málakunnáttu framtíðarkynslóðanna. Draumurinn um eitt samskiptatungumál (esperantó!) hefur ekki orðið að veruleika, en tölvu- og upplýsingatæknin opnar nýjar dyr. Fram eru komin forrit sem þýða einfaldan ritaðan texta af einu tungumáli á annað. Fyrst í stað frá orði til orðs og megináherslan verður lögð á að ný fræðiorð séu jafnóðum fyrir hendi. Gera má svo ráð fyrir að smáþjóðirnar muni ekki lengi sætta sig við að þiggja fræðslu- og upplýsingaefni á erlendu tungumáli. Þá koma kröfur um rétt textaskil úr vélrænum þýðingum, fullt samhengi og eðlilega uppbyggingu setninga. Líta má enn lengra og sjá fyrir sér forrit sem þýði talað mál á sama hátt. Samskiptunum verða þá engin önnur takmörk sett en þau sem hrein hugsun, skýr tjáning, orðaforði og þekking hvers einstaklings á blæbrigðum málsins setja þeim.
Lbl 1999; 85: 660