Íðorðapistlar 1-130
115-Villa í ICD-10, seyting
Magni Jónsson, læknir, sendi tölvupóst snemma í fyrravetur og vakti athygli á villu í þýðingunni á alþjóðlegu sjúkdómaskránni ICD-10. Hann sagðist hafa rekist á þá kórvillu að samsetningin syndrome of inappropriate secretion of antidiuretic hormone hefði verið þýdd sem heilkenni ónógrar seytingar þvagstemmuvaka. Hún kemur fyrir í 4. kafla bókarinnar, á bls. 157 í undirkafla E22 sem fjallar um ofstarfsemi (heila)-dinguls. Villan ætti að vera augljós, en hefur þó ekki náð að vekja örþreyttar heilafrumur rauðeygðra þýðendanna við síðasta yfirlestur. Samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans felur heilkennið í sér sífellda seytingu þvagstemmuhormóns (ADH) þrátt fyrir lága osmósuþéttni í sermi og aukið rými utanfrumuvökva. Hugmyndin er sú að sífelld framleiðsla hormónsins undir þessum kringumstæðum sé óviðeigandi (inappropriate). Orðrétt þýðing er því heilkenni óviðeigandi seytingar þvagstemmuvaka.
Nafnorðið stemma er komið úr forníslensku, talið að uppruna sagnleitt nafnorð, og samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir það stífla, til dæmis í vatni, vatnsfalli. Fræg eru ummæli Þórs í Snorra Eddu, "Á skal að ósi stemma", er hann stíflaði þvagrennsli skessunnar "þar er hann hafði til kastað".
Seyting
Ábending Magna gefur tilefni til þess að rifja upp íslenskar þýðingar Íðorðasafns lækna á fræðiheitinu secretion, 1. seyting. 2. seyti, kirtilsafi, það efni sem seytt er. Íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar Hannessonar frá 1954 birta reyndar þýðingarnar bruggun og brugg. Nafnorðið seyta er talið frá 17. öld og merkir væta, vatnslæna. Af sama toga er hin vel þekkta sögn að seytla, sem merkir að vætla, að smáleka.
Merkingar tveggja íslenskra nýyrða, hvorugkynsnafnorðsins seyti og sagnarinnar að seyta, ættu því ekki að vera mönnum sérlega framandi. Undirritaður verður þó að viðurkenna að hann veitti þessum orðum heldur litla athygli þar til hann fór að heyra nemendur sína nota þau fullum fetum í tengslum við yfirferð á meinsemdum í kirtlum og kirtilvef. Þá loks varð honum ljóst að um mjög lipur og gegnsæ heiti er að ræða. Sem dæmi um samsett fræðiheiti má nefna að hypersecretion verður ofseyting og hyposecretion verður vanseyting. Fleiri góð heiti má nefna: seytifruma, seytikorn, innseyting, útseyting, slímseyti, magaseyti, seytipípla og seytirás.
Röskun
Árni V. Þórsson, barnalæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með nokkur heiti þar sem nafnorðið röskun kemur fyrir sem síðari hluti í samsetningu. Hegðunarröskun og þroskaröskun gæti hann sætt sig við og túlkaði þá heitin þannig að um væri að ræða röskun (truflun) á því sem upp væri talið í fyrri hluta samsetningarinnar, það er að segja truflun á hegðun og truflun á þroska. Hins vegar vandaðist málið þegar kæmi að heitunum þunglyndisröskun og kvíðaröskun því að hann sæi þá fyrir sér truflun á þunglyndi og truflun á kvíða!
Undirritaður varð að svara því til að starfshópur sá, sem vann að þýðingunni á Greiningar- og tölfræðihandbók ameríska geðlæknafélagsins (Læknablaðið 1993, Fylgirit 23), hefði ákveðið að nota íslenska orðið röskun sem þýðingu á enska heitinu disorder. Úr síðartöldu heitunum bæri því að lesa þannig að annars vegar sé um að ræða geðröskun (truflun) sem hefur í för með sér þunglyndi og hins vegar geðröskun með kvíða. Á svipaðan hátt skal fara með túlkun á heitunum bræðiröskun, geðhæðarröskun, geðlægðarröskun, geðklofaröskun, hugvilluröskun, streituröskun og svefnleysisröskun, en önnur heiti eins og til dæmis persónuröskun, lyndisröskun og minnisröskun valda tæpast neinum vandkvæðum.
Orðið röskun kemur sjaldan fyrir í upprunalegri útgáfu Íðorðasafns lækna, helst í skýringum. Enska heitið disorder er þar oftast þýtt sem truflun. Vafalítið hefur geðlæknunum gengið það til að vilja ná fram meira hlutleysi í heitum. Geðröskun er þannig formlegra, fræðilegra og léttbærara en geðbilun eða geðtruflun. Hvort nokkur maður getur sætt sig við vanlöngunarröskun er svo annað mál.
Lbl 1999; 85: 835
Nafnorðið stemma er komið úr forníslensku, talið að uppruna sagnleitt nafnorð, og samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar merkir það stífla, til dæmis í vatni, vatnsfalli. Fræg eru ummæli Þórs í Snorra Eddu, "Á skal að ósi stemma", er hann stíflaði þvagrennsli skessunnar "þar er hann hafði til kastað".
Seyting
Ábending Magna gefur tilefni til þess að rifja upp íslenskar þýðingar Íðorðasafns lækna á fræðiheitinu secretion, 1. seyting. 2. seyti, kirtilsafi, það efni sem seytt er. Íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar Hannessonar frá 1954 birta reyndar þýðingarnar bruggun og brugg. Nafnorðið seyta er talið frá 17. öld og merkir væta, vatnslæna. Af sama toga er hin vel þekkta sögn að seytla, sem merkir að vætla, að smáleka. Merkingar tveggja íslenskra nýyrða, hvorugkynsnafnorðsins seyti og sagnarinnar að seyta, ættu því ekki að vera mönnum sérlega framandi. Undirritaður verður þó að viðurkenna að hann veitti þessum orðum heldur litla athygli þar til hann fór að heyra nemendur sína nota þau fullum fetum í tengslum við yfirferð á meinsemdum í kirtlum og kirtilvef. Þá loks varð honum ljóst að um mjög lipur og gegnsæ heiti er að ræða. Sem dæmi um samsett fræðiheiti má nefna að hypersecretion verður ofseyting og hyposecretion verður vanseyting. Fleiri góð heiti má nefna: seytifruma, seytikorn, innseyting, útseyting, slímseyti, magaseyti, seytipípla og seytirás.
Röskun
Árni V. Þórsson, barnalæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með nokkur heiti þar sem nafnorðið röskun kemur fyrir sem síðari hluti í samsetningu. Hegðunarröskun og þroskaröskun gæti hann sætt sig við og túlkaði þá heitin þannig að um væri að ræða röskun (truflun) á því sem upp væri talið í fyrri hluta samsetningarinnar, það er að segja truflun á hegðun og truflun á þroska. Hins vegar vandaðist málið þegar kæmi að heitunum þunglyndisröskun og kvíðaröskun því að hann sæi þá fyrir sér truflun á þunglyndi og truflun á kvíða! Undirritaður varð að svara því til að starfshópur sá, sem vann að þýðingunni á Greiningar- og tölfræðihandbók ameríska geðlæknafélagsins (Læknablaðið 1993, Fylgirit 23), hefði ákveðið að nota íslenska orðið röskun sem þýðingu á enska heitinu disorder. Úr síðartöldu heitunum bæri því að lesa þannig að annars vegar sé um að ræða geðröskun (truflun) sem hefur í för með sér þunglyndi og hins vegar geðröskun með kvíða. Á svipaðan hátt skal fara með túlkun á heitunum bræðiröskun, geðhæðarröskun, geðlægðarröskun, geðklofaröskun, hugvilluröskun, streituröskun og svefnleysisröskun, en önnur heiti eins og til dæmis persónuröskun, lyndisröskun og minnisröskun valda tæpast neinum vandkvæðum.
Orðið röskun kemur sjaldan fyrir í upprunalegri útgáfu Íðorðasafns lækna, helst í skýringum. Enska heitið disorder er þar oftast þýtt sem truflun. Vafalítið hefur geðlæknunum gengið það til að vilja ná fram meira hlutleysi í heitum. Geðröskun er þannig formlegra, fræðilegra og léttbærara en geðbilun eða geðtruflun. Hvort nokkur maður getur sætt sig við vanlöngunarröskun er svo annað mál.
Lbl 1999; 85: 835