Íðorðapistlar 1-130
118-Lobus, krabbameinsheiti
Lappi er eitt af Þeim orðum, sem sumir læknar vilja nota sem líffærafræðiheiti, en undirritaður hefur aldrei getað vanist. Íslensk orðabók Máls og menningar gefur val á nokkrum almennum merkingum: 1. bót. 2. hundur (köttur) með hvítar tær. 3. eins konar hoppdans. 4. lítt unnin kópía af ljósmynd. Líffærafræðiheitin frá 1995 nota íslenska heitið blað um lobus og bleðill um lobulus, en heitið lappi finnst þar ekki. Alþjóðleg líffæraheiti Jóns Steffensen frá 1956 birta heitin blað (deild) fyrir lobus og snepill eða bleðil (hverfi) fyrir lobulus. Vera má að finna megi betri heiti en blað og bleðill, en lappi er ekki meðal þeirra. Hjákátlegt þótti undirrituðum til dæmis að heyra heitið framlappaflogaveiki notað í virðulegum fyrirlestri um þá flogaveiki sem talin er eiga uppruna í lobus anterior. Fyrirlesarinn var reyndar með glettniblik í auga þegar hann lét þetta flakka og hefur sjálfsagt viljað ögra áheyrendum sínum eitthvað, hugsanlega til að finna betra heiti. Erlenda heitið nefndi hann ekki, en vafalítið hefur það verið frontal lobe epilepsy, og orðrétt þýðing Íðorðasafnsins á því mun vera ennisblaðsflogaveiki.
Krabbameinsheiti
Hrafn Tulinius, yfirlæknir hjá Krabbameinsfélaginu, hafði samband til að koma á framfæri tveimur krabbameinsheitum og fá umræðu um þau. Bjarni Bjarnason, læknir og fyrrum formaður Krabbameinsfélags Íslands, bjó á sínum tíma til íslensku heitin huldukrabbamein fyrir það krabbamein sem á ensku nefnist occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir það sem nefnist latent carcinoma.
Krabbi, krabbamein
Áður en lengra er haldið vill undirritaður benda á að heitið krabbi er mikið notað til að tákna illkynja æxli og hefur náð góðri festu í talmálinu sem samheiti fyrir illkynja æxli. Allur almenningur skilur nú hvað við er átt þegar minnst er á brjóstakrabba, lungnakrabba, magakrabba eða ristilkrabba. Íslensk orðabók Máls og menningar tilgreinir að krabbi sé: 1. krabbadýr; skjaldkrabbi, 2. krabbamein. 3. sérstakt stjörnumerki, krabbamerki. Íslenska orðsifjabókin bendir á skyldleika við orð í málum nálægra þjóða, krabbe (danska), krabba (sænska), crabba (fornenska) og krabbe (miðlágþýska). Íslenska sögnin að krabba merkir að skrifa illa; káfa, róta í, slá illa, óvandlega. Krabbamein er formlegra heiti og er sennilega meira notað í ritmáli. Upphaflega var gerð tilraun til þess að takamarka notkun þess við illkynja æxli af þekjuuppruna (sjá kassa), en það hefur ekki gengið eftir.
Talið er að það að líkja meininu við krabbadýr sé mjög gamalt og byggist á því að læknar fornaldar hafi skoðað illkynja æxli í vefjum eða líffærum og séð þau teygja frá sér ífarandi æxlistotur eins og krabbadýrin teygja út limi sína. Krabbameini má einnig líkja við krabbadýr á þann hátt að bæði séu þekkt að því að grípa fast með griplimum sínum og sleppa síðan ekki takinu. Latneska orðið cancer merkir krabbadýr, en það hefur verið tekið óbreytt upp í ensku til að tákna krabbamein. Heitið carcinoma er komið úr grísku þar sem karkinos merkir krabbi. Í færeysku er notað heitið krabbamein, í dönsku er heitið kræft og í þýsku Krebs.
Occult carcinoma
Það fyrirbæri, sem Bjarni Bjarnason vildi nefna huldukrabbamein, skilgreinir Læknisfræðiorðabók Stedmans svo: klínískt ógreint frumæxli, með greindum meinvörpum. Íðorðasafn lækna tilgreinir carcinoma occulta, leynikrabbamein, Krabbamein sem ekki er grunur um fyrr en meinvörp gera vart við sig. Latneska lýsingarorðið occultus merkir falinn, dulinn, leynilegur, óskynjanlegur, frátekinn eða lokaður, en er í læknisfræði notað um það sem er falið, dulið, ekki komið fram eða hefur ekki gefið sig til kynna.
Latent carcinoma
Hitt fyrirbærið, sem Bjarni vildi nefna leynikrabbamein, er ekki sérstaklega skilgreint í Læknisfræðiorðabók Stedmans, en þar er lýsingarorðið latent, ekki augljós, blundandi, aðgerðarlaus en mögulega greinanlegur. Íðorðasafn lækna birtir þýðingarnar dulinn, hulinn, leyndur og Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs: dulinn; hulinn; leyndur; óvirkur; laun-; laumu-. Segja má því að latent carcinoma sé fullmyndað krabbamein, sem ekki hefur gefið sig til kynna á neinn hátt og ekki hefur gert neinn óskunda.
"Alþýða kallar öll illkynjuð æxli krabbamein, en læknar greina á milli margra nokkuð ólíkra tegunda. Hinar helstu eru: sarkmein og hið eiginlega krabbamein."
"Sarkmein (sarcoma) getur komið fyrir víðsvegar í líkamanum. Það er myndað úr bandvef og frumum, er líkjast hvítum blóðögnum. Sarkmeinið etur sig inn í holdvefinn í kring og er venjulega mjög illkynjað, ef það nær nokkrum þroska."
"Hin eiginlegu krabbamein (carcinoma) eru mynduð úr húðþekju-frumum eða þekjufrumum slímhimnanna og geta þau komið fyrir því nær alstaðar í líkamanum. Þau byrja sem lítill hnútur, er smám saman vex. Eftir nokkurn tíma kemur sár á hnútinn, það stækkar og etur sig hægt og hægt dýpra og dýpra."
Hjúkrun sjúkra. Steingrímur Matthíasson, hjeraðslæknir á Akureyri MCMXXIII.Lbl 2000; 86: 64
Krabbameinsheiti
Hrafn Tulinius, yfirlæknir hjá Krabbameinsfélaginu, hafði samband til að koma á framfæri tveimur krabbameinsheitum og fá umræðu um þau. Bjarni Bjarnason, læknir og fyrrum formaður Krabbameinsfélags Íslands, bjó á sínum tíma til íslensku heitin huldukrabbamein fyrir það krabbamein sem á ensku nefnist occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir það sem nefnist latent carcinoma. Krabbi, krabbamein
Áður en lengra er haldið vill undirritaður benda á að heitið krabbi er mikið notað til að tákna illkynja æxli og hefur náð góðri festu í talmálinu sem samheiti fyrir illkynja æxli. Allur almenningur skilur nú hvað við er átt þegar minnst er á brjóstakrabba, lungnakrabba, magakrabba eða ristilkrabba. Íslensk orðabók Máls og menningar tilgreinir að krabbi sé: 1. krabbadýr; skjaldkrabbi, 2. krabbamein. 3. sérstakt stjörnumerki, krabbamerki. Íslenska orðsifjabókin bendir á skyldleika við orð í málum nálægra þjóða, krabbe (danska), krabba (sænska), crabba (fornenska) og krabbe (miðlágþýska). Íslenska sögnin að krabba merkir að skrifa illa; káfa, róta í, slá illa, óvandlega. Krabbamein er formlegra heiti og er sennilega meira notað í ritmáli. Upphaflega var gerð tilraun til þess að takamarka notkun þess við illkynja æxli af þekjuuppruna (sjá kassa), en það hefur ekki gengið eftir.Talið er að það að líkja meininu við krabbadýr sé mjög gamalt og byggist á því að læknar fornaldar hafi skoðað illkynja æxli í vefjum eða líffærum og séð þau teygja frá sér ífarandi æxlistotur eins og krabbadýrin teygja út limi sína. Krabbameini má einnig líkja við krabbadýr á þann hátt að bæði séu þekkt að því að grípa fast með griplimum sínum og sleppa síðan ekki takinu. Latneska orðið cancer merkir krabbadýr, en það hefur verið tekið óbreytt upp í ensku til að tákna krabbamein. Heitið carcinoma er komið úr grísku þar sem karkinos merkir krabbi. Í færeysku er notað heitið krabbamein, í dönsku er heitið kræft og í þýsku Krebs.
Occult carcinoma
Það fyrirbæri, sem Bjarni Bjarnason vildi nefna huldukrabbamein, skilgreinir Læknisfræðiorðabók Stedmans svo: klínískt ógreint frumæxli, með greindum meinvörpum. Íðorðasafn lækna tilgreinir carcinoma occulta, leynikrabbamein, Krabbamein sem ekki er grunur um fyrr en meinvörp gera vart við sig. Latneska lýsingarorðið occultus merkir falinn, dulinn, leynilegur, óskynjanlegur, frátekinn eða lokaður, en er í læknisfræði notað um það sem er falið, dulið, ekki komið fram eða hefur ekki gefið sig til kynna. Latent carcinoma
Hitt fyrirbærið, sem Bjarni vildi nefna leynikrabbamein, er ekki sérstaklega skilgreint í Læknisfræðiorðabók Stedmans, en þar er lýsingarorðið latent, ekki augljós, blundandi, aðgerðarlaus en mögulega greinanlegur. Íðorðasafn lækna birtir þýðingarnar dulinn, hulinn, leyndur og Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs: dulinn; hulinn; leyndur; óvirkur; laun-; laumu-. Segja má því að latent carcinoma sé fullmyndað krabbamein, sem ekki hefur gefið sig til kynna á neinn hátt og ekki hefur gert neinn óskunda."Alþýða kallar öll illkynjuð æxli krabbamein, en læknar greina á milli margra nokkuð ólíkra tegunda. Hinar helstu eru: sarkmein og hið eiginlega krabbamein."
"Sarkmein (sarcoma) getur komið fyrir víðsvegar í líkamanum. Það er myndað úr bandvef og frumum, er líkjast hvítum blóðögnum. Sarkmeinið etur sig inn í holdvefinn í kring og er venjulega mjög illkynjað, ef það nær nokkrum þroska."
"Hin eiginlegu krabbamein (carcinoma) eru mynduð úr húðþekju-frumum eða þekjufrumum slímhimnanna og geta þau komið fyrir því nær alstaðar í líkamanum. Þau byrja sem lítill hnútur, er smám saman vex. Eftir nokkurn tíma kemur sár á hnútinn, það stækkar og etur sig hægt og hægt dýpra og dýpra."
Hjúkrun sjúkra. Steingrímur Matthíasson, hjeraðslæknir á Akureyri MCMXXIII.Lbl 2000; 86: 64