Umræða fréttir
Íðorð 139. Áverkastig
Brynjólfur Mogensen læknir hringdi og bað um tillögu að íslenskri þýðingu á því sem hann nefndi abbreviated injury scale. Hann var að fást við flokkun slysaáverka samkvæmt tilteknu erlendu kerfi, sem skipar slösuðum sjúklingum í sex flokka eftir því hversu alvarlegir áverkar þeirra eru.
Enska nafnorðið scale er komið úr latínu þar sem eintalan scala merkir sennilega þrep og fleirtalan scalae er notuð um stiga. Læknisfræðiorðabók Dorlands birtir lýsingu á scale: kerfi eða tól sem leyfir mat eða mælingu á einhverjum eiginleika, svo sem með beinu yfirborði sem er merkt með reglulegu millibili til að afmarka fyrirfram ákveðnar mælieiningar. Íðorðasafn lækna (S-heftið útg. í febrúar 1989) notar íslenska orðið kvarði til að tákna scale og sköddun eða meiðsli til að tákna injury. Orðrétt og samræmd þýðing samkvæmt Íðorðasafninu á injury scale væri því sköddunarkvarði eða meiðslakvarði. Við þýðinguna á ICD-10 (útg. 1996) var hins vegar ákveðið að nota íslenska orðið áverki um injury og samkvæmt því yrði íslenska heitið áverkakvarði. Það, sem Brynjólfur var með í höndunum, var hins vegar ekki kvarði heldur meira í ætt við flokkunar- eða stigunarkerfi. Eftir nokkra umræðu kom okkur saman um að íslenska orðið stig ætti betur við í þessu samhengi. Minnstu áverkar tilheyra fyrsta áverkastigi (AIS-1) og mestu áverkar sjötta stigi (AIS-6). Freistandi væri svo að nota orðið skali á sjálft kerfið. Abbreviated injury scale nefndist þá stuttur áverkaskali, en samkvæmt honum raðast áverkar eða sjúklingar á fyrrgreind sex áverkastig.
Skali finnst reyndar ekki í Íslenskri orðabók Máls og menningar frá 1992, en hefur svo náð inn í tölvuútgáfu hennar frá árinu 2000 og því væntanlega öðlast þegnrétt í íslensku máli, þó tökuorð sé. Skali merkir þar mælikvarði, einkunnaskali, einkunnastigi eða tónstigi. Í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar kemur skali einungis fyrir í Orðaskrá um eðlisfræði. Hin orðasöfnin í bankanum nota íslenska orðið kvarði til að þýða enska orðið scale. Orðsifjabókin segir að skali sé frá 19. öld og hafi borist inn í íslensku frá dönsku. Í elsta dæminu í ritmálssafni Orðabókar háskólans er rithátturinn scala sem bendir til þess að orðið hafi einnig borist til okkar beint úr latínunni.
Áverkaskor
Brynjólfur greindi einnig frá því að við nánara mat á hverju áverkastigi yrðu gerðir einfaldir útreikningar og reiknað út tölugildi sem á enskunni nefnist injuries severity score. Þá rifjaðist upp að Ragnar Jónsson læknir hafði fengið þá úrlausn í 54. pistli (FL 1994; 12: 8) að slíkt skyldi heita áverkaskor.
María Ásgeirsdóttir lyfjafræðingur sendi tölvupóst og spurði um íslenska þýðingu á enska nafnorðinu persistence, sem hún sagði þannig útskýrt: persistence vísar til tímalengdar, sem sjúklingur heldur áfram fyrirmæltri meðferð, og er venja að mæla með því að rannsaka skrár um lyfjafyrirmæli. Orðið er ekki til í Íðorðasafni lækna, en þar má finna latneska nafnorðið persistentia, varanleiki. Það er einkum notað í fósturfræðinni til að gefa til kynna varanleika líffæris eða vefjar, sem venjulega eyðist eða hverfur á fósturskeiði. Í Íðorðasafninu er hins vegar enska nafnorðið compliance, sem er þýtt sem meðferðarheldni, það að hve miklu leyti sjúklingur fer að fyrirmælum um meðferð, t.d. töku lyfja.
Samkvæmt Tölvuorðabókinni merkir persistence þrákelkni, áframhald, seigla, eða stöðugleiki. Læknisfræðiorðabók Dorlands útskýrir hins vegar þannig: áframhald hegðunar eða eiginleika á tíma sem vænta mætti að slíkt væri horfið. Þessi skýring er í samræmi við þau blæbrigði sem fylgja almennri notkun orðsins, að eitthvað heldur áfram þrátt fyrir að slíks hafi ekki verið vænst. Skýringin sem María sendi, virðist þó hlutlaus og ekki gefa til kynna neinar duldar væntingar, svo sem að meðferðin hafi haldið áfram lengur en vænst var. Sé skýringin tekin bókstaflega, er einungis verið að vísa í tímalengd meðferðar. Freistandi er að tengja saman compliance og persistence, þannig að meðferðarheldni megi mæla með tiltekinni tímalengdarkönnun og að sá tími, sem þannig greinist, nefnist heldnitími. Gaman væri að fá fregnir af öðrum hugmyndum eða tillögum.
Orðalisti
Rafn Benediktsson lyflæknir sendi bréf með stuttum orðalista úr sérgrein sinni, innkirtla- og efnaskiptasjúkdómum. Þar á meðal var heitið insulin resistance. Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir hugtakinu í löngu máli, en fyrsta setningin í lýsingunni er þannig: skerðing á eðlilegri líffræðilegri svörun gagnvart insúlíni. Enska nafnorðið resistance er komið úr latínu, af sögninni resisto, sem hefur tvær aðalmerkingar: a. að stöðva, standa kyrr, verða eftir eða vera fyrir aftan og b. að veita mótstöðu, sýna viðnám, þola eða standast. Þýðingar Íðorðasafns lækna á resistance eru þessar: 1. mótstaða, 2. viðnám, 3. andóf. Einn varnarhátta., 4. viðnámsþróttur. Meðfætt eða ákomið þol gegn sóttvaldandi örverum. 5. þol. Skortur á næmi eða svörun við lyfi. Ljóst er, hvað insúlínið varðar, að ekki er um virka mótstöðu, viðnám eða andóf að ræða. Ofangreinda skerðingu á svörun gagnvart insúlíni er því réttast að nefna insúlínþol.
Enska nafnorðið scale er komið úr latínu þar sem eintalan scala merkir sennilega þrep og fleirtalan scalae er notuð um stiga. Læknisfræðiorðabók Dorlands birtir lýsingu á scale: kerfi eða tól sem leyfir mat eða mælingu á einhverjum eiginleika, svo sem með beinu yfirborði sem er merkt með reglulegu millibili til að afmarka fyrirfram ákveðnar mælieiningar. Íðorðasafn lækna (S-heftið útg. í febrúar 1989) notar íslenska orðið kvarði til að tákna scale og sköddun eða meiðsli til að tákna injury. Orðrétt og samræmd þýðing samkvæmt Íðorðasafninu á injury scale væri því sköddunarkvarði eða meiðslakvarði. Við þýðinguna á ICD-10 (útg. 1996) var hins vegar ákveðið að nota íslenska orðið áverki um injury og samkvæmt því yrði íslenska heitið áverkakvarði. Það, sem Brynjólfur var með í höndunum, var hins vegar ekki kvarði heldur meira í ætt við flokkunar- eða stigunarkerfi. Eftir nokkra umræðu kom okkur saman um að íslenska orðið stig ætti betur við í þessu samhengi. Minnstu áverkar tilheyra fyrsta áverkastigi (AIS-1) og mestu áverkar sjötta stigi (AIS-6). Freistandi væri svo að nota orðið skali á sjálft kerfið. Abbreviated injury scale nefndist þá stuttur áverkaskali, en samkvæmt honum raðast áverkar eða sjúklingar á fyrrgreind sex áverkastig.
Skali finnst reyndar ekki í Íslenskri orðabók Máls og menningar frá 1992, en hefur svo náð inn í tölvuútgáfu hennar frá árinu 2000 og því væntanlega öðlast þegnrétt í íslensku máli, þó tökuorð sé. Skali merkir þar mælikvarði, einkunnaskali, einkunnastigi eða tónstigi. Í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar kemur skali einungis fyrir í Orðaskrá um eðlisfræði. Hin orðasöfnin í bankanum nota íslenska orðið kvarði til að þýða enska orðið scale. Orðsifjabókin segir að skali sé frá 19. öld og hafi borist inn í íslensku frá dönsku. Í elsta dæminu í ritmálssafni Orðabókar háskólans er rithátturinn scala sem bendir til þess að orðið hafi einnig borist til okkar beint úr latínunni.
Áverkaskor
Brynjólfur greindi einnig frá því að við nánara mat á hverju áverkastigi yrðu gerðir einfaldir útreikningar og reiknað út tölugildi sem á enskunni nefnist injuries severity score. Þá rifjaðist upp að Ragnar Jónsson læknir hafði fengið þá úrlausn í 54. pistli (FL 1994; 12: 8) að slíkt skyldi heita áverkaskor.
Persistence
María Ásgeirsdóttir lyfjafræðingur sendi tölvupóst og spurði um íslenska þýðingu á enska nafnorðinu persistence, sem hún sagði þannig útskýrt: persistence vísar til tímalengdar, sem sjúklingur heldur áfram fyrirmæltri meðferð, og er venja að mæla með því að rannsaka skrár um lyfjafyrirmæli. Orðið er ekki til í Íðorðasafni lækna, en þar má finna latneska nafnorðið persistentia, varanleiki. Það er einkum notað í fósturfræðinni til að gefa til kynna varanleika líffæris eða vefjar, sem venjulega eyðist eða hverfur á fósturskeiði. Í Íðorðasafninu er hins vegar enska nafnorðið compliance, sem er þýtt sem meðferðarheldni, það að hve miklu leyti sjúklingur fer að fyrirmælum um meðferð, t.d. töku lyfja. Samkvæmt Tölvuorðabókinni merkir persistence þrákelkni, áframhald, seigla, eða stöðugleiki. Læknisfræðiorðabók Dorlands útskýrir hins vegar þannig: áframhald hegðunar eða eiginleika á tíma sem vænta mætti að slíkt væri horfið. Þessi skýring er í samræmi við þau blæbrigði sem fylgja almennri notkun orðsins, að eitthvað heldur áfram þrátt fyrir að slíks hafi ekki verið vænst. Skýringin sem María sendi, virðist þó hlutlaus og ekki gefa til kynna neinar duldar væntingar, svo sem að meðferðin hafi haldið áfram lengur en vænst var. Sé skýringin tekin bókstaflega, er einungis verið að vísa í tímalengd meðferðar. Freistandi er að tengja saman compliance og persistence, þannig að meðferðarheldni megi mæla með tiltekinni tímalengdarkönnun og að sá tími, sem þannig greinist, nefnist heldnitími. Gaman væri að fá fregnir af öðrum hugmyndum eða tillögum.