Umræða fréttir
Íðorð 129: Ýmislegt smálegt
Í þetta sinnið er ætlunin að segja frá ýmsum minni háttar verkefnum sem borist hafa á undanförnum vikum, ýmist í tölvupósti, símleiðis eða munnlega á förnum vegi. Flest hafa verið leyst með því að fletta upp í Íðorðasafninu og fyrirspyrjendur hafa fengið svörin jafnóðum.
Sjálfnæmi
Spurt var um íslenskt heiti á autoimmune disorder og autoimmune disease. Fyrirspyrjanda var ljóst að Íðorðasafn lækna notar heitið sjálfsnæmi um autoimmunity en fannst heitið sjálfsnæmissjúkdómur nokkuð stirðlegt. Undirritaður sagðist sammála og sjálfur sleppa "s"-inu. Vísað var í þýðingu Orðanefndar á alþjóðlegu sjúkdómaheitunum, ICD-10, frá 1996, sjálfnæmissjúkdómur. Þar er þýðingin á disorder einnig samræmd svo autoimmune disorder verður sjálfnæmisröskun. Hér á röskun vel við þó ekki sé það jafn ásættanlegt í ýmsum öðrum heitum, svo sem þunglyndisröskun og kvíðaröskun (sjá pistil 115, Lbl 1999;85:835).
Vöðvabólga
Í tölvuskeyti var spurt um enskt heiti á því fyrirbæri sem vöðvabólga nefnist á íslensku. Nánari skýring fylgdi ekki og undirritaður varð að skálda í eyðurnar. Beint lá við að benda fyrirspyrjanda á gríska heitið myositis (mys: vöðvi, og -itis: bólga) sem tekið hefur verið óbreytt upp í ensku. Íðorðasafnið birtir reyndar íslenska heitið vöðvaþroti með flettiorðinu myositis, þó vöðvabólga sé oftast notuð í samsetningum. Í svarinu var þess einnig getið að í daglegu tali væri oft ekki gerður greinarmunur á ósértækum vöðvaverkjum, myalgia, og vefjafræðilegri bólgu, myositis.
Tvíblind rannsókn
Í öðrum tölvupósti var spurt um íslenskt heiti á ensku samsetningunni double-blind. Hún er oftast notuð til að lýsa klínískum rannsóknum, sem þannig eru skipulagðar að hvorki rannsakandi né sjúklingur fær að vita hver fær virka meðferð og hver fær óvirka meðferð, til dæmis lyfleysu. Hefð er komin á meðal lækna að nefna slíka rannsókn tvíblinda. Íðorðasafnið birtir þetta heiti, en getur þess einnig að slíka tilraunaaðferð megi nefna ókynnisaðferð. Vafasamt er að það heiti muni ná vinsældum.
Multicenter
Sami aðili spurði um íslenskt heiti á multicenter og var þá að vísa í rannsókn þar sem margar læknisfræði- eða vísindastofnanir tækju þátt. Undirritaður stakk upp á fjöl- fyrir multi- og stofnun fyrir center. Multicenter study yrði þá fjölstofnanarannsókn eða -athugun. Upp rifjaðist reyndar að Ásbjörn Jónsson, yfirlæknir, hafði fengið úrlausnina tilvísunarmiðstöð til að leysa verkefnið referral center (sjá pistil 95, Lbl 1997;83:852). Gaman væri að vísbendingum um aðrar hugmyndir.
Launkrabbamein
Pedro Riba, læknir á Akureyri, sendi tölvupóst snemma í haust og setti fram tillögu að íslensku heiti á latent carcinoma, fullmynduðu krabbameini sem ekki hefur gefið sig til kynna á neinn hátt og ekki gert neinn óskunda (sjá pistil 118, Lbl 2000;86:64). Um heitið launkrabbamein er ekki nema gott eitt að segja, en tillaga Bjarna Bjarnasonar, sem kynnt var í umræddum pistli, var leynikrabbamein.
Sinarbólga
Þýðandi nokkur var að fást við þýðingu af íslensku yfir á ensku og sendi tvö heiti úr lista yfir sjúkdóma, sem tiltekið lyf ætti að lækna, sinabólga og sinaskeiðabólga. Hafði þýðandinn fengið þær upplýsingar hjá lækni að sinar gætu ekki bólgnað og því væri ekki um tvö aðskilin fyrirbæri að ræða. Vildi þýðandinn samkvæmt því nota einungis eitt heiti á enskunni. Því var fljótsvarað að Íðorðasafn lækna geymdi bæði heitin, sinarbólga og sinaskeiðarbólga (sinaslíðursbólga). Hið fyrra væri nefnt tendinitis eða tendonitis á fræðimálinu og hið síðara tenosynovitis eða tendovaginitis.
Háræðastjarna
Þá barst loks fyrirspurn frá tryggingarfélagi um hvernig þýða ætti spider naevi. Því var fljótsvarað að spider naevus (ft. naevi) væri lítil háræðameinsemd í húð, greinótt eða stjörnulaga, sem líktist svolítið kónguló (e. spider). Meinsemdin getur fundist í tengslum við lifrarsjúkdóm, sérstaklega skorpulifur. Íðorðasafn lækna nefnir hana háræðastjörnu.Dægradvölin
Dægradvölin í síðasta pistli var úr Læknablaði Guðmundar Hannessonar, prófessors, frá árunum 1902-1904. Blaðið handskrifaði hann og "hektograferaði" og sendi síðan læknum á Norður- og Austurlandi, en Guðmundur var þá starfandi á Akureyri. Í nóvemberblaði sínu árið 1903 fjallar hann um "hæmaturi" með fyrrgreindum hætti.
Dægradvöl IV er heldur yngri. Spurt er um höfund hnitmiðaðra athugasemda um klæðnað manna.
Dægradvöl IV
"Yfirleitt á að haga klæðnaði í hverju landi eptir landsháttum, en ekki eptir útlendri tízku."
"Klæði geta ekki sjálf hitað líkamann. Þau gjöra einungis að hindra líkamshitann að rjúka burt. Þau fataefni eru því hlýjust, sem leiða illa hita."
"Ullarnærföt ættu allir að nota hér á landi bæði vetur og sumar."
"Í stórhríðum á veturnar er áríðandi að klæða sig svo, að ekki næði eða snjói inn á mann beran."
"Sérstaklega þarf að vanda útbúnað um háls, hendur og fætur, því þar næðir mann helst."
"Ef kvennfólk fer út í stórhríð og ætlar sér lengri leið, er sjálfsagt að það klæði sig í öllum aðalatriðum eins og karlmenn. Góðar brækur eru á við mörg pils."
Sjálfnæmi
Spurt var um íslenskt heiti á autoimmune disorder og autoimmune disease. Fyrirspyrjanda var ljóst að Íðorðasafn lækna notar heitið sjálfsnæmi um autoimmunity en fannst heitið sjálfsnæmissjúkdómur nokkuð stirðlegt. Undirritaður sagðist sammála og sjálfur sleppa "s"-inu. Vísað var í þýðingu Orðanefndar á alþjóðlegu sjúkdómaheitunum, ICD-10, frá 1996, sjálfnæmissjúkdómur. Þar er þýðingin á disorder einnig samræmd svo autoimmune disorder verður sjálfnæmisröskun. Hér á röskun vel við þó ekki sé það jafn ásættanlegt í ýmsum öðrum heitum, svo sem þunglyndisröskun og kvíðaröskun (sjá pistil 115, Lbl 1999;85:835).Vöðvabólga
Í tölvuskeyti var spurt um enskt heiti á því fyrirbæri sem vöðvabólga nefnist á íslensku. Nánari skýring fylgdi ekki og undirritaður varð að skálda í eyðurnar. Beint lá við að benda fyrirspyrjanda á gríska heitið myositis (mys: vöðvi, og -itis: bólga) sem tekið hefur verið óbreytt upp í ensku. Íðorðasafnið birtir reyndar íslenska heitið vöðvaþroti með flettiorðinu myositis, þó vöðvabólga sé oftast notuð í samsetningum. Í svarinu var þess einnig getið að í daglegu tali væri oft ekki gerður greinarmunur á ósértækum vöðvaverkjum, myalgia, og vefjafræðilegri bólgu, myositis.Tvíblind rannsókn
Í öðrum tölvupósti var spurt um íslenskt heiti á ensku samsetningunni double-blind. Hún er oftast notuð til að lýsa klínískum rannsóknum, sem þannig eru skipulagðar að hvorki rannsakandi né sjúklingur fær að vita hver fær virka meðferð og hver fær óvirka meðferð, til dæmis lyfleysu. Hefð er komin á meðal lækna að nefna slíka rannsókn tvíblinda. Íðorðasafnið birtir þetta heiti, en getur þess einnig að slíka tilraunaaðferð megi nefna ókynnisaðferð. Vafasamt er að það heiti muni ná vinsældum.Multicenter
Sami aðili spurði um íslenskt heiti á multicenter og var þá að vísa í rannsókn þar sem margar læknisfræði- eða vísindastofnanir tækju þátt. Undirritaður stakk upp á fjöl- fyrir multi- og stofnun fyrir center. Multicenter study yrði þá fjölstofnanarannsókn eða -athugun. Upp rifjaðist reyndar að Ásbjörn Jónsson, yfirlæknir, hafði fengið úrlausnina tilvísunarmiðstöð til að leysa verkefnið referral center (sjá pistil 95, Lbl 1997;83:852). Gaman væri að vísbendingum um aðrar hugmyndir.Launkrabbamein
Pedro Riba, læknir á Akureyri, sendi tölvupóst snemma í haust og setti fram tillögu að íslensku heiti á latent carcinoma, fullmynduðu krabbameini sem ekki hefur gefið sig til kynna á neinn hátt og ekki gert neinn óskunda (sjá pistil 118, Lbl 2000;86:64). Um heitið launkrabbamein er ekki nema gott eitt að segja, en tillaga Bjarna Bjarnasonar, sem kynnt var í umræddum pistli, var leynikrabbamein. Sinarbólga
Þýðandi nokkur var að fást við þýðingu af íslensku yfir á ensku og sendi tvö heiti úr lista yfir sjúkdóma, sem tiltekið lyf ætti að lækna, sinabólga og sinaskeiðabólga. Hafði þýðandinn fengið þær upplýsingar hjá lækni að sinar gætu ekki bólgnað og því væri ekki um tvö aðskilin fyrirbæri að ræða. Vildi þýðandinn samkvæmt því nota einungis eitt heiti á enskunni. Því var fljótsvarað að Íðorðasafn lækna geymdi bæði heitin, sinarbólga og sinaskeiðarbólga (sinaslíðursbólga). Hið fyrra væri nefnt tendinitis eða tendonitis á fræðimálinu og hið síðara tenosynovitis eða tendovaginitis.Háræðastjarna
Þá barst loks fyrirspurn frá tryggingarfélagi um hvernig þýða ætti spider naevi. Því var fljótsvarað að spider naevus (ft. naevi) væri lítil háræðameinsemd í húð, greinótt eða stjörnulaga, sem líktist svolítið kónguló (e. spider). Meinsemdin getur fundist í tengslum við lifrarsjúkdóm, sérstaklega skorpulifur. Íðorðasafn lækna nefnir hana háræðastjörnu.Dægradvölin
Dægradvölin í síðasta pistli var úr Læknablaði Guðmundar Hannessonar, prófessors, frá árunum 1902-1904. Blaðið handskrifaði hann og "hektograferaði" og sendi síðan læknum á Norður- og Austurlandi, en Guðmundur var þá starfandi á Akureyri. Í nóvemberblaði sínu árið 1903 fjallar hann um "hæmaturi" með fyrrgreindum hætti. Dægradvöl IV er heldur yngri. Spurt er um höfund hnitmiðaðra athugasemda um klæðnað manna.
Dægradvöl IV
"Yfirleitt á að haga klæðnaði í hverju landi eptir landsháttum, en ekki eptir útlendri tízku."
"Klæði geta ekki sjálf hitað líkamann. Þau gjöra einungis að hindra líkamshitann að rjúka burt. Þau fataefni eru því hlýjust, sem leiða illa hita."
"Ullarnærföt ættu allir að nota hér á landi bæði vetur og sumar."
"Í stórhríðum á veturnar er áríðandi að klæða sig svo, að ekki næði eða snjói inn á mann beran."
"Sérstaklega þarf að vanda útbúnað um háls, hendur og fætur, því þar næðir mann helst."
"Ef kvennfólk fer út í stórhríð og ætlar sér lengri leið, er sjálfsagt að það klæði sig í öllum aðalatriðum eins og karlmenn. Góðar brækur eru á við mörg pils."