Umræða fréttir
Íðorð 125: Einkjörnungasótt
Í LyfjatíÐindum, 3. tölublaÐi, 7. árgangi, árið 2000, er meðal annars fjallað um sjúkdóm sem á fræðimálinu nefnist mononucleosis infectiosa. Svo illa er þar farið með íslenskt heiti sjúkdómsins að ekki verður við unað athugasemdalaust. Í efnisyfirliti greina blaðsins á bls. 7 er hann fyrst nefndur "einkirnigssótt" en í fyrirsögn á bls. 54 "einkyrningssótt". Viðmælandi blaðamannsins getur að vísu um heitin eitlasótt og kossasótt, en síðan er sjúkdómurinn ætíð nefndur einkyrningssótt. Að auki er ekki farið rétt með hið erlenda heiti í inngangi viðtalsins, en þar birtist það sem "mononoclosis". Ekki skal amast við nýjum hugmyndum, en gera verður þá kröfu að rétt sé farið með fyrirliggjandi fræðiheiti og að stafsetning þeirra sé ætíð rétt.
Að minnsta kosti þrjú íslensk fræðiheiti liggja þegar fyrir. Íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar Hannessonar birta heitið einkirningasótt (bls. 65) og Íðorðasafn lækna bætir við eitlasótt (bls. 300), en Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma og skyldra heilbrigðisvandamála (ICD 10) breytir íslenska heitinu í einkjörnungasótt (bls. 86).
Einkjörnungar
Hið latneska heiti sjúkdómsins byggðist á því að afbrigðilegar einkjarna frumur sáust við smásjárskoðun á blóði. Þær nefnir Íðorðasafnið einkjörnunga en Íslensku læknisfræðiheitin stórkirninga (bls. 65). Kjörnungur og kirningur eru bæði rétt mynduð íslensk heiti sem vísa til kjarna. Frumur með marga kjarna mætti ýmist nefna margkjörnunga eða margkirninga. Heitið kyrningur er hins vegar dregið af "korn" og vísar þess vegna í frumur sem innihalda korn. Frumur með mörg korn í frymi sínu mætti nefna margkyrninga. Oft verður mönnum hált á því hvort rita á "i" eða "y" í sjaldgæfum orðum. Það var einmitt til þess að koma í veg fyrir slíkan rugling, að Orðanefnd læknafélaganna valdi heitið kjörnungur en ekki kirningur til að vísa í kjarna frumnanna. Hitt er svo annað mál að einkjörnungur er ekki sérlega gegnsætt heiti til að nota um eina tiltekna frumutegund (L. monocytus), því að langflestar frumur í vefjum mannsins hafa aðeins einn kjarna.
"Óhefðbundin" geðklofalyf
Í síðasta pistli (Lbl. 2000; 86: 533) var sagt frá fyrirspurn vegna aðgreiningar tveggja hópa geðklofalyfja, conventional og atypical. Þó litlar upplýsingar lægju fyrir, var málið afgreitt að bragði með tilvísun í venjulegar merkingar þessara orða, annars vegar hefðbundinn, venjulegur og hins vegar óhefðbundinn, óvenjulegur. Bent var einnig á að læknar nota lýsingarorðið atypical gjarnan um það sem er talið afbrigðilegt, frábrigðilegt. Auðvelt er því að láta sér detta í hug að í síðari hópnum séu óvenjuleg lyf eða afbrigðileg á einhvern hátt, en vandamálið við að finna nothæfa íslenska þýðingu snýst um það að gera sér grein fyrir því hvers vegna annar lyfjahópurinn er nefndur "atypical".
Aðalsteinn Jens Loftsson, lyfjafræðingur, sendi tölvubréf með stuttri athugasemd. Hann taldi þessa flokkun geðklofalyfja hafa komið fram eftir að farið var að nota lyf eins og klósapín, sem virtust síður valda tilteknum aukaverkunum. Undirrituðum fannst þetta furðuleg þversögn, ný lyf með minni aukaverkanir eru nefnd atypical, en eftir þessa ábendingu mátti hefja upplýsingaleit. Um lyfið Leponex (clozapinum) segir meðal annars í Sérlyfjaskrá frá 1998: Verkunarmáti er ekki fullkomlega ljós, en lyfið hamlar adrenvirk, kólínvirk og histamínvirk viðtæki. Hefur auk þess væg andserótónínvirk og anddópamínvirk áhrif. Um ábendingar til notkunar þessa lyfs segir síðan: Geðklofi, sem ekki hefur svarað hefðbundinni meðferð með a.m.k. tveimur öðrum lyfjum. Með þessu er skilningur sennilega fenginn, lyfin má nefna óhefðbundin meðan verkunarmáti er ekki ljós og meðan hefðin kallar fyrst á notkun annarra lyfja. Undirritaður gaf í skyn í fyrri pistli að þessi flokkun væri tímabundin og Aðalsteinn Jens tekur undir það.
Viðtaki
Framangreind tilvísun í Sérlyfjaskrána gefur tilefni til að rifja upp umfjöllun um heitið receptor í 77. pistli (Lbl. 1996; 82: 406). Þar er bent á að Íðorðasafn lækna birti tvö íslensk heiti á hinu fræðilega fyrirbæri receptor, 1. nemi, 2. viðtaki, og þeirri skoðun undirritaðs var lýst í pistlinum að síðara heitið, viðtaki, hafi náð yfirhöndinni. Að tala um viðtæki byggist hins vegar á misskilningi og nokkurri vanþekkingu. Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar er orðhlutinn -taki notaður í samsetningum um þann sem tekur við e-u eða tekur e-ð að sér: arftaki, verktaki. Tæki er hins vegar notað um verkfæri, smíðatól, áhöld og vélar.
Viðtæki var á árum áður oft notað sem almennt heiti á því sem nú nefnist útvarpstæki, tæki til að taka við útvarpsbylgjum og breyta þeim í hljóð. Rétt er að minna á að án loftnets gátu tækin þó ekki tekið á móti neinum bylgjum. Læknisfræðilega merkingu heitisins viðtaki er ekki að finna í Íslensku orðabókinni og þar er eingöngu tilgreind merkingin loftnet. Undirrituðum finnst það augljóst að frumuviðtaki, sem tekur við líffræðilegum sameindum á yfirborði frumna, er ágæt hliðstæða við útvarpsloftnet, ytri viðtakann sem tekur við útvarpsbylgjunum og sendir þær inn til útvarpstækisins, sem að lokum breytir bylgjunum í hljóð.
AÐalsteinn Jens Loftsson lyfjafræÐingur segir:
Sem sagt frekar óljós flokkun sem að mínu viti ætti helst ekki að beita. Frá faglegum sjónarhóli tel ég miklu nær að halda sig við vel skilgreinda flokkun, svo sem ATC, áhrif og aukaverkanir.
Að minnsta kosti þrjú íslensk fræðiheiti liggja þegar fyrir. Íslensk læknisfræðiheiti Guðmundar Hannessonar birta heitið einkirningasótt (bls. 65) og Íðorðasafn lækna bætir við eitlasótt (bls. 300), en Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma og skyldra heilbrigðisvandamála (ICD 10) breytir íslenska heitinu í einkjörnungasótt (bls. 86).
Einkjörnungar
Hið latneska heiti sjúkdómsins byggðist á því að afbrigðilegar einkjarna frumur sáust við smásjárskoðun á blóði. Þær nefnir Íðorðasafnið einkjörnunga en Íslensku læknisfræðiheitin stórkirninga (bls. 65). Kjörnungur og kirningur eru bæði rétt mynduð íslensk heiti sem vísa til kjarna. Frumur með marga kjarna mætti ýmist nefna margkjörnunga eða margkirninga. Heitið kyrningur er hins vegar dregið af "korn" og vísar þess vegna í frumur sem innihalda korn. Frumur með mörg korn í frymi sínu mætti nefna margkyrninga. Oft verður mönnum hált á því hvort rita á "i" eða "y" í sjaldgæfum orðum. Það var einmitt til þess að koma í veg fyrir slíkan rugling, að Orðanefnd læknafélaganna valdi heitið kjörnungur en ekki kirningur til að vísa í kjarna frumnanna. Hitt er svo annað mál að einkjörnungur er ekki sérlega gegnsætt heiti til að nota um eina tiltekna frumutegund (L. monocytus), því að langflestar frumur í vefjum mannsins hafa aðeins einn kjarna. "Óhefðbundin" geðklofalyf
Í síðasta pistli (Lbl. 2000; 86: 533) var sagt frá fyrirspurn vegna aðgreiningar tveggja hópa geðklofalyfja, conventional og atypical. Þó litlar upplýsingar lægju fyrir, var málið afgreitt að bragði með tilvísun í venjulegar merkingar þessara orða, annars vegar hefðbundinn, venjulegur og hins vegar óhefðbundinn, óvenjulegur. Bent var einnig á að læknar nota lýsingarorðið atypical gjarnan um það sem er talið afbrigðilegt, frábrigðilegt. Auðvelt er því að láta sér detta í hug að í síðari hópnum séu óvenjuleg lyf eða afbrigðileg á einhvern hátt, en vandamálið við að finna nothæfa íslenska þýðingu snýst um það að gera sér grein fyrir því hvers vegna annar lyfjahópurinn er nefndur "atypical". Aðalsteinn Jens Loftsson, lyfjafræðingur, sendi tölvubréf með stuttri athugasemd. Hann taldi þessa flokkun geðklofalyfja hafa komið fram eftir að farið var að nota lyf eins og klósapín, sem virtust síður valda tilteknum aukaverkunum. Undirrituðum fannst þetta furðuleg þversögn, ný lyf með minni aukaverkanir eru nefnd atypical, en eftir þessa ábendingu mátti hefja upplýsingaleit. Um lyfið Leponex (clozapinum) segir meðal annars í Sérlyfjaskrá frá 1998: Verkunarmáti er ekki fullkomlega ljós, en lyfið hamlar adrenvirk, kólínvirk og histamínvirk viðtæki. Hefur auk þess væg andserótónínvirk og anddópamínvirk áhrif. Um ábendingar til notkunar þessa lyfs segir síðan: Geðklofi, sem ekki hefur svarað hefðbundinni meðferð með a.m.k. tveimur öðrum lyfjum. Með þessu er skilningur sennilega fenginn, lyfin má nefna óhefðbundin meðan verkunarmáti er ekki ljós og meðan hefðin kallar fyrst á notkun annarra lyfja. Undirritaður gaf í skyn í fyrri pistli að þessi flokkun væri tímabundin og Aðalsteinn Jens tekur undir það.
Viðtaki
Framangreind tilvísun í Sérlyfjaskrána gefur tilefni til að rifja upp umfjöllun um heitið receptor í 77. pistli (Lbl. 1996; 82: 406). Þar er bent á að Íðorðasafn lækna birti tvö íslensk heiti á hinu fræðilega fyrirbæri receptor, 1. nemi, 2. viðtaki, og þeirri skoðun undirritaðs var lýst í pistlinum að síðara heitið, viðtaki, hafi náð yfirhöndinni. Að tala um viðtæki byggist hins vegar á misskilningi og nokkurri vanþekkingu. Samkvæmt Íslenskri orðabók Máls og menningar er orðhlutinn -taki notaður í samsetningum um þann sem tekur við e-u eða tekur e-ð að sér: arftaki, verktaki. Tæki er hins vegar notað um verkfæri, smíðatól, áhöld og vélar. Viðtæki var á árum áður oft notað sem almennt heiti á því sem nú nefnist útvarpstæki, tæki til að taka við útvarpsbylgjum og breyta þeim í hljóð. Rétt er að minna á að án loftnets gátu tækin þó ekki tekið á móti neinum bylgjum. Læknisfræðilega merkingu heitisins viðtaki er ekki að finna í Íslensku orðabókinni og þar er eingöngu tilgreind merkingin loftnet. Undirrituðum finnst það augljóst að frumuviðtaki, sem tekur við líffræðilegum sameindum á yfirborði frumna, er ágæt hliðstæða við útvarpsloftnet, ytri viðtakann sem tekur við útvarpsbylgjunum og sendir þær inn til útvarpstækisins, sem að lokum breytir bylgjunum í hljóð.
AÐalsteinn Jens Loftsson lyfjafræÐingur segir:
Sem sagt frekar óljós flokkun sem að mínu viti ætti helst ekki að beita. Frá faglegum sjónarhóli tel ég miklu nær að halda sig við vel skilgreinda flokkun, svo sem ATC, áhrif og aukaverkanir.