09. tbl. 90. árg. 2004
Villur í Íðorðasafni
Ekki verður hjá því komist að minna enn einu sinni á að villur komust inn í Íðorðasafn lækna varðandi íslensku þýðingarnar á fræðiheitunum etiologia og pathogenesis. Um þetta efni var áður fjallað í 15. og 44. íðorðapistli (Fréttabréf lækna 1991; 9: 3 og 1993;11: 6). Tilefnið nú er notkun íslenska heitisins meingerð í fyrirsögn greinar Kristjáns Derekssonar, læknanema, og Björns Rúnars Lúðvíkssonar, læknis, um salísýlofnæmi (Læknablaðið 2004; 90:5 45-51).
Orsakafræði
Í 44. pistli kom eftirfarandi fram: "Etiologia er talið myndað úr grísku orðunum aitia, sem merkir orsök, og logos, sem merkir orð, umræða eða jafnvel ritgerð. Logia (E. -logy) er í samsetningum oftast þýtt sem
-fræði eða fræðigrein. Bein þýðing á etiologia er því einfaldlega orsakafræði. Orsakafræði má skilgreina sem þá fræðigrein er fjallar um orsakir og orsakaþætti sjúkdóma...Rétt er að benda á að orðið etiologia er notað á að minnsta kosti tvo vegu í læknisfræði, annars vegar sem heiti á fræðigrein og hins vegar sem heiti á orsakalýsingu tiltekins sjúkdóms."
Nauðsynlegt er því að færslan sem fylgir enska heitinu etiology í Íðorðasafni lækna verði leiðrétt með tilliti til þessa: 1. orsakafræði. 2. orsakalýsing. Tilvísun í pathogenesis, meinmyndun, þarf einnig að þurrka út á þessum stað (bls. 163).
Meinmyndun
Í 15. pistli var fjallað um heitið pathogenesis og þar kom eftirfarandi fram: "Loks skal gerð athugasemd við þýðingu Íðorðasafnsins á pathogenesis = meingerð. Genesis þýðir myndun og pathogenesis lýsir því hvernig mein verður til. Betur færi á því að nota orðið meinmyndun um þetta fyrirbæri. Orðið meingerð er hins vegar best að nota um lýsingu á vefjafræðilegu útliti meina, það sem í enskum kennslubókum er oft nefnt gross and microscopic pathology og á latínu pathomorphologia."
Í 44. pistli var þetta ítrekað með orðunum: "Í febrúar-pistlinum 1991 var þeirri skoðun lýst að rétta þýðingin á pathogenesis væri meinmyndun, enda merkir genesis myndun eða sköpun. Þetta hefur síðan verið staðfest formlega á fundi í orðanefndinni. Sjúkdómsmyndun kemur vissulega einnig til greina, en meinmyndun er styttra og liprara heiti. Þó að leiðréttingin muni ekki komast inn í Íðorðasafnið fyrr en í næstu útgáfu er mikilvægt að ritstjórn Læknablaðsins taki þetta til athugunar við yfirlestur greina."
Meingerð
Íslenska heitið meingerð þarf einnig að komast inn í Íðorðasafn lækna. Einfaldast væri að breyta færslunni sem fylgir enska heitinu pathology þannig: 1. meinafræði. Fræðigrein sem fjallar um myndun og gerð þeirra breytinga, sem fram koma í vefjum og líffærum við sjúkdóma. 2. meingerð. Lýsing á þeim breytingum sem fram koma í vefjum og líffærum við sjúkdóma.
Einnig gæti verið æskilegt að bæta inn í Íðorðasafnið samsettu, ensku heitunum: gross pathology, og microscopic pathology. Færslurnar gætu orðið þannig: gross pathology, stórsæ meingerð. Sjúklegar vefjabreytingar sem greinast í vefjum og líffærum við skoðun þeirra með berum augum; og microscopic pathology, smásæ meingerð. Sjúklegar breytingar sem greinast í vefjum og líffærum við smásjárskoðun vefjasneiða úr þeim.
Manipulation
Jóhann Tómasson, læknir, sendi erindi til ritstjórnar Læknablaðsins sem síðan var vísað til undirritaðs. Hann biður um góðar þýðingar á orðunum manipulation og manipulate í læknisfræðilegu samhengi.
Enska nafnorðið manipulation er þýtt með íslenska orðinu handfjöllun í Íðorðasafni lækna og er þar sagt merkja: Kunnáttusamleg beiting handa, t.d. við þreifingu, lögun liðhlaups eða hauls, vendingu fósturs o.s.frv. Læknisfræðiorðabók Dorlands bætir um betur og gefur tvær merkingar: 1. Haganleg eða lipur meðferð, svo sem með höndum. 2. Í sjúkraþjálfun: Óvirk hreyfing í liðamótum af völdum ytri krafta, út fyrir mörk virkrar hreyfingar í þeim. Í Ensk-íslenskri orðabók Arnar og Örlygs kemur fram að hin almenna notkun orðsins er margvísleg. 1. handfjöllun, það að handleika (e-ð). 2. stjórnun (einkum með óheiðarlegum brögðum eða baktjaldamakki). 3. hagræðing, fölsun. 4. hnykking, lagfæring beinbrots eða liðhlaups með höndum einum. Í skýringum við sögnina manipulate er bætt við merkingunni: ráðskast með, hafa áhrif á (mann eða atburðarás) með kænskubrögðum. Í hinni miklu fjölfræðiorðabók Websters eru að auki tilgreindar merkingarnar meðhöndla, stjórna, stýra, sérstaklega af leikni, við meðferð eða aðra framkvæmd.
Flestar upprunaskýringar vísa til þess að latneska orðið manus táknar hönd og að manipulus var handfylli eða lítið knippi af einhverju. Einnig má vekja athygli á því að latneska sögnin pulsare merkir að slá, berja eða banka og í yfirfærðri merkingu að hreyfa, hræra eða hafa áhrif á. Framhald í næsta blaði.