Íðorð 145: Íslensk orð

Í síðasta pistli var brugðið á leik og leituð voru uppi ýmis almenn heiti sem notuð hafa verið í íslensku um sjúkdóma og veikindi manna. Undirrituðum finnst mikilvægt að gömlu heitin falli ekki í gleymsku. Sum tilheyra vissulega hugmyndafræði síns tíma, en mörg eru svo lipur að æskilegt er að geta tekið þau til endurvinnslu ef upphafleg merking á ekki við eða er úr gildi fallin. Ný þekking og ný hugtök kalla stöðugt á orð og heiti, en íslenskan er svo auðug að ekki er þörf á ljótum erlendum slettum eða hugsunarlausri eftiröpun.

Work-up

Það voru undirrituðum því mikil vonbrigði að sjá heitið "uppvinnsla" í fyrirsögn í síðasta blaði (Læknablaðið 2002; 88: 438). Það er einmitt dæmi um hugsunarlausa eftiröpun á erlendu heiti. Enska samsetningin work-up (sögn og atviksorð tengd með bandstriki) hefur verið gerð að nafnorði í því máli. Samkvæmt hinni stóru orðabók Websters varð þessi samsetning til í máli prentara og var upphaflega notuð um "óæskilega" blekbletti milli orða á prentuðum síðum. Þetta er frá þeim tíma prentunar að lausum stöfum á mjóum blýteinum var raðað saman til að mynda orðin í hverri prentlínu. Bil milli orða voru einnig mynduð af lausum blýteinum. Fyrir gat komið að þessir staflausu teinar runnu svo langt fram að þeir tóku við prentbleki eins og stafirnir og skiluðu því síðan á pappírinn sem "óæskilegum" blettum.

Áðurnefnd fyrirsögn í Læknablaðinu hefst á orðunum: Nýtt vinnulag við uppvinnslu brjóstverkja -. Þarna hefði betur mátt segja: "Nýtt vinnulag við rannsókn brjóstverkja -". Orðið rannsókn er almennt og merking þess ekki bundin við það sem fram fer á rannsóknarstofu. Sagnorðið að rannsaka merkir, samkvæmt Íslenskri orðabók, tölvuútgáfu, að kanna, skoða niður í kjölinn, athuga nákvæmlega.

Fyrirspurnir

Ýmsar fyrirspurnir hafa safnast fyrir og skal nú umræðu beint að þeim. Fyrst má nefna fyrirspurn frá Runólfi Pálssyni, lækni, um hvort nota eigi stóran eða lítinn upphafsstaf í heitum deilda. Undirritaður svaraði því til í tölvupósti að nöfn væru rituð með stórum staf en heiti með litlum. Þarna getur vissulega verið mjótt á munum, en samkvæmt þriðja kafla í Auglýsingu um íslenska stafsetningu (nr. 132/1974 með breytingum skv. auglýsingu nr. 261/1977) er ótvírætt að bein sérnöfn skal rita með stórum staf. Til þeirra teljast meðal annars "Nöfn stofnana, félaga og flokka, ef nöfnin eru óstytt og óafbökuð". Landspítali, Sjúkrahús Reykjavíkur, Landakotsspítali, Vífilsstaðaspítali, Kópavogshæli og Rannsóknastofa Háskólans eru í þessum hópi. Hins vegar má rita lítinn staf í breyttu nafni stofnunar eða deildar innan stofnunar, sem notað er með viðskeyttum greini. Þannig má rita "háskólinn" þegar verið er að vísa í Háskóla Íslands og ótvírætt við hvaða háskóla er átt.

Ekki er að öðru leyti fjallað um heiti deilda (stofnunarhluta) í auglýsingunni. Gera verður því ráð fyrir að það sé á valdi stofnunar að ákveða hvort deildum hennar hafi verið gefið nafn eða hvort þær beri einungis heiti. Landspítalinn ætti þannig að geta ákveðið hvort um er að ræða Lyfjadeild Landspítala eða lyfjadeild á Landspítala.

Eintala, fleirtala

Í 142. pistli (Læknablaðið 2002; 88: 247) var fjallað um eintölu og fleirtölu í samsettum orðum. Undirritaður tók undir þá hugmynd að nota ætti eintölu í fyrri hluta samsetts orðs þegar vísað er í annað af tveimur eða eitt af fleiri líffærum. Þannig mætti greina eitilsýni (úr einum eitli) frá eitlasýnum (úr fleiri en einum eitli)og nýraígræðslu (eitt nýra) frá nýrnaígræðslu (fleiri en eitt nýra). Þessu var mótmælt í 143. pistli (Læknablaðið 2002; 88: 353) með þeirri röksemd að fleirtöluhefðin sé rökrétt þegar vísað er í par líffæra, dæmi nýrnasteinn og lungnaæxli.

Valur Þór Marteinsson, læknir, sendi tölvupóst frá Akureyri og sagði að sér kæmi á óvart hversu óvanir menn væru eintöluheitunum. Hann sagðist um árabil hafa notað eintölu í samsettum heitum fyrirbæra í þvagvegum og tók sem dæmi nýrasteinn, þvagálssteinn, nýraæxli, nýrasýni og loks eistanám (aðeins annað eistað fjarlægt).

Hvekkur, blöðruhálskirtill

Valur sendi einnig stutta athugasemd um að sér þætti illt hversu treglega hefði gengið að koma orðinu hvekkauki inn í læknamálið. Hann vill þar nota stofnsamsetningu en ekki eignarfallssamsetninguna, hvekksauki. Um stofn- og eignarfallssamsetningar var fjallað í 121. pistli (Læknablaðið 2000; 86: 308). Undirritaður svaraði Vali því til að hann hefði aldrei verið hrifinn af því að nefna blöðruhálskirtilinn "hvekk". Íðorðasafn lækna birtir bæði heitin, hvekkur og blöðruhálskirtill. Hvekkur er talinn fyrst og þannig gefið til kynna að með því heiti sé mælt, enda er það valið í flestum samsettum heitum.

Athugasemd Vals varð til þess að undirritaður leitaði uppi þau heiti í Íðorðasafni lækna þar sem orðhlutarnir hvekk- eða hvekks- koma fyrir. Það fyrsta, sem kom í hugann eftir leitina, var að stofninn "hvekk-" færi afar vel í samsettum heitum: hvekkblað (lobus prostatae), hvekkbolur (corpus prostatae), hvekkbólga (prostatitis), hvekkbroddur (apex prostatae), hvekkfell (fascia prostatae), hvekkhýði (capsula prostatica), hvekkmoli (concretio prostatica) og hvekkskipt (septum prostaticum). Meira í næsta blaði.