Íðorðapistill 148. Medicine

Reynir Tómas Geirsson, prófessor, sendi nýlega bréf í pósti með stuttri hugleiðingu um enska orðið og alþjóðlega hugtakið medicine. Hann sagði meðal annars að innan þeirrar greinar, sem medicine nefnist á ensku og læknisfræði á íslensku, vinni margir sem ekki eru læknar og hafa aðra grunnmenntun, en eigi engu að síður fullt erindi og tilvistarrétt á þeim vettvangi. Reynir spurði hvort til væri - eða til mætti búa - íslenskt orð sem hefði jafn víðtæka merkingu og alþjóðlega heitið medicine. Með því á Reynir væntanlega við að það íslenska heiti verði yfirheiti eða samheiti fyrir þær fræðigreinar sem tengjast meðferð sjúkdóma og umönnun sjúkra.

Í fljótu bragði er undirrituðum ekki kunnugt um slíkt orð. Íðorðasafn lækna tilgreinir íslensku þýðingarnar: 1. lyf, meðal. 2. læknisfræði. 3. lyflæknisfræði. Læknisfræðiorðabók Dorlands tekur í sama streng: 1. sérhvert lyf eða lækningaúrræði. 2. listin og fræðin sem fást við greiningu og meðferð sjúkdóma og viðhald heilsu. 3. meðferð sjúkdóma með öðrum hætti en skurðaðgerðum.

Medeor

Stutt innrás í orðsifjafræðina leiddi í ljós latnesku sögnina medeor, að græða, lækna, létta, lagfæra, ráða bót á, endurbyggja. Af henni eru talin dregin nafnorðin medicus, læknir, og medicina, læknislist, læknislyf. Finna má einnig nafnorðið medicamentum, meðal, lyf, lækningaúrræði.

Athyglisverð er þessi merkingarþróun frá hinu ósértæka, að græða, yfir í hið sértæka, að lækna. Reynir gefur í skyn að merkingarþróun hafi síðan einnig orðið í heitinu medicine, frá því að ná eingöngu yfir fræði læknanna yfir í það að ná einnig yfir fræði annarra starfsgreina sem sjúkdómum og lækningum tengjast.

Til að gera langa sögu stutta má benda á að þær stofnanir sem taka á móti sjúkum eru nú oft nefndar heilbrigðisstofnanir og að þær stéttir, sem þar starfa, eru á sama hátt gjarnan nefndar heilbrigðisstéttir. Undirritaður leggur því til að samheiti Reynis verði fleirtöluorðið heilbrigðisfræði (þau heilbrigðisfræðin). Bandaríska heitið Health Sciences Center yrði þá á íslensku miðstöð heilbrigðisfræða.

Prodrome

Stefán Steinsson, geðlæknir á Akureyri, sendi tölvupóst og spurði hvort nota mætti nýyrðið ankenni sem íslenskt heiti á því sem nefnist prodrome á ensku. Stefán tilgreindi meðal annars íslenska orðið annes sem dæmi um forskeytið an-, en -kenni er til dæmis síðari hluti orðsins einkenni. Því er til að svara að Orðsifjabókin telur að orðið annes hafi upphaflega verið myndað með forskeytinu and- og nafnorðinu nes. And- merkir gegn eða á móti og undirritaður tók því lítið undir tillögu Stefáns.

Nafnorðið prodromus finnst í latínu og er komið af nær samhljóðandi grísku orði prodromos. Það er notað um þann sem fer á undan, undanfara. Íðorðasafn lækna birtir í samræmi við þetta heitið undanfaraeinkenni um enska heitið prodrome. Læknisfræðiorðabækur lýsa því að um sé að ræða einkenni sem er fyrirboði tiltekins sjúkdóms eða kemur í ljós áður en hann hefur að öðru leyti gefið sig til kynna. Undanfaraeinkenni lýsir því mjög vel, en orðið er langt og nokkuð stirðlegt og því vildi Stefán bæta um betur. Undirritaður svaraði að bragði og vildi byggja á þeirri hugmynd Ensk-íslenskrar orðabókar Arnar og Örlygs að grísk-latneska forskeytið pro- sé þýtt með íslensku forskeytunum: fyrir- eða for-. Þannig varð til nýyrðið foreinkenni sem stytta má í forkenni. Stefán tók tillögunni nokkuð vel. Skoðanir annarra væru vel þegnar.

Prodromal

Rétt er svo að vekja athygli á ýmsum samsetningum þar sem lýsingarorðið prodromal er notað með nafnorði, til dæmis prodromal period, prodromal sign og prodromal stage. Íðorðasafn lækna notar heitið fyrirboðastig um þá síðast töldu, en hinar finnast ekki í safninu. Í samræmi við tillögu undirritaðs mætti nú tala um forkennatíma og forkennastig, þegar vísað er til þess tíma og þess stigs sjúkdóms sem forkenni (ft. prodromata) eru til staðar. Forkennateikn gengur sennilega ekki um prodromal sign, en vera má að heitið forteikn sé nothæft. Með þessum hugleiðingum er undirritaður ekki að leggjast gegn heitunum fyrirboðatími, fyrirboðateikn og fyrirboðastig, heldur aðeins að taka þátt í tilraun Stefáns til að finna ný og styttri heiti.

Einkenni og teikn

Íðorðasafnið birtir orðið teikn til þýðingar á því sem sign nefnist á ensku. Orðsifjabókin segir að nafnorðið teikn sé merki, tákn eða fyrirboði og að uppruna og merkingu sama orð og tákn. Íðorðasafnið útskýrir sign þannig: Hlutlægur vottur eða líkamlegt merki sjúkdóms sem aðrir en sjúklingurinn geta gengið úr skugga um að er til staðar.

Þess má um leið geta að heitið symptom, einkenni sjúkdóms, hefur löngum verið formlega skilgreint sem það huglæga sjúkdómseinkenni sem sjúklingurinn sjálfur verður var við og leiðir til þess að hann kvartar. Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir þannig: sérhvert huglægt merki um sjúkdóm eða ástand sjúklings, þ.e. það merki sem sjúklingurinn sjálfur skynjar. Á námsárum undirritaðs í læknadeild lögðu sumir kennaranna ríka áherslu á að rugla ekki saman einkennum og teiknum.