Umræða fréttir
Íðorð 126. Randomize
Í safni fyrirspurna liggur enska sagnorðið to randomize. Þessi fyrirspurn barst í tölvupósti, en orðið hafði ekki fundist í Íðorðasafni lækna. Þar eru þó lýsingarorðið random, handahófs-, slembi-, og samsettu heitin random mating, slembimökun, og random sample, handahófsúrtak, slembiúrtak. Í Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði frá 1986 er random þýtt sem tilviljun og í samsettum heitum er notaður orðhlutinn handahófs-. Orðasafn úr tölfræði frá 1990 notar slembi-, handahófs- eða nafnorðið hending. Í Tölvuorðasafninu má finna random number, slembitala.
Merking sagnorðs og lýsingarorðs er því ljós, vísað er í það að tilviljun eða handahóf ráði. Spurning getur hins vegar vaknað um það hvort hægt sé að sætta sig við orðhlutann slembi-. Íslensk orðsifjabók birtir nafnorðið slemba, sem talið er frá því um 1800, stutt regnskúr, grásleppa, og sagnorðið slemba, að demba, sletta. Bent er á svipuð orð í skyldum málum. Forliðirnir slempi- og slembi- eru sagðir tilheyra nýíslensku og notaðir í samsettum orðum eins og slempilukka og slembilán þar sem vísað er í heppilega tilviljun.
Undirritaður hefur það á tilfinningunni að orðhlutinn slembi- hafi unnið sér vissa hefð meðal vísindalega sinnaðra lækna. Sagnirnar að slembiraða og að slembiflokka virðast notaðar í fræðilegum greinargerðum þegar röðun eða flokkun skal ráðast af tilviljun. Þeir hugrökkustu eru hættir að nota samsettu orðin og nota nú sögnina að slemba í merkingunni að skipta í hópa með aðferð þar sem tilviljun ræður því hvar hver einstakur lendir. Fyrirspyrjandinn fékk að auki það svar að sögnin að slembiskipta væri einnig góður kostur.
Á aðalfundi
Á aðalfundi Læknafélags Íslands var rætt um upplýst samþykki. Sögnin að upplýsa er afar þekkileg, viðkunnanleg eða geðfelld. Í Orðabók Máls og menningar eru gefnar merkingarnar: 1. lýsa, veita ljósi um; 2. fræða, kenna. Upplýstur maður er vel menntaður eða vel að sér og að upplýsa mál er að leiða sannleikann um það í ljós. Þetta má rifja upp þegar deilt er um duldar merkingar og þegar samkomulag næst ekki um nákvæmar skilgreiningar.
Tryggvi Stefánsson, skurðlæknir, leitar enn að þekkilegu íslensku heiti á pouch (sjá 123. pistil, Lbl. 2000; 86: 465). Fram hafa komið kvos, poki, geymir, posi og nú bætir hann við hít. Samkvæmt orðabókum getur nafnorðið hít merkt stór skinnbelgur, magi, stórt ílát, átvagl og var forðum einnig tröllkonuheiti, Hít. Undirritaður setti fram þá skoðun í umræddum pistli, sem svar við fyrirspurn Tryggva, að við ættum að sætta okkur við þýðingu Íðorðasafnsins, pouch = poki. Nauðsynlegt er að taka íslenskt heiti í notkun og hætta að sletta því erlenda. Vel kemur til greina að hafa tvö heiti á takteinum, poki og hít, og nota þau til skiptis til að fá tilfinningu fyrir því hvort þeirra verður þekkilegra.
Sigurður Björnsson, krabbameinslæknir, hafði gluggað í 122. og 123. pistil þar sem rætt var um ascending infection. Hann kom með nýja tillögu, klifursýking. Finnst þér nógu mikil reisn yfir því Auðbergur?
Þórður Harðarson, prófessor, fitjaði upp á umræðu um metaanalysis sem rædd hafði verið í 124. pistli (Lbl. 2000; 86: 553). Þar höfðu komið fram tvær tillögur að íslenskum heitum stórrannsókn og safngreining. Síðara heitinu fylgdi sú greinargerð að um væri að ræða tölfræðilega greiningu á safni margra rannsókna á sama fyrirbæri. Í samtali okkar Þórðar var kastað fram nokkrum hugmyndum til viðbótar: samgreining, samúrvinnsla, yfirgreining, samsláttarrannsókn og samantektargreining. Rökstuðningur skiptir ekki máli í bili, en gaman væri að fá viðbrögð frá þeim læknum sem skoðanir hafa á málinu.
Krabbamein
Undirritaður hefur engin viðbrögð fengið vegna krabbameinsheitanna sem Hrafn Tulinius, yfirlæknir, sendi í 118. pistil (Lbl. 2000; 86: 64), huldukrabbamein fyrir occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir latent carcinoma. Sennilega eru þessi íslensku heiti ekki nógu góð. Að minnsta kosti eru þau ekki nógu gagnsæ eða lýsandi. Bæði eru vissulega þekkileg, en hvorki af hvoru heiti fyrir sig, né með samanburði á þeim, er hægt að vera viss um til hvaða skilgreindu, fræðilegu fyrirbæra þau vísa. Erlendu heitin er heldur skárri, þar sem segja má að af enska heitinu, latent carcinoma, fáist tilvísun í krabbamein sem bíður og blundar aðgerðarlaust. Galgopinn gæti nefnt það blundkrabbamein. Lýsingarorðið latent kemur fyrir á ýmsum stöðum í Íðorðasafni lækna, auk þess að vera sérstök fletta, og fær mismunandi þýðingar í samsetningum. Af þeim má búa fleiri heiti, aðgerðarleysiskrabbamein, biðkrabbamein og óvirkt krabbamein. Samsetninguna latent carcinoma er hins vegar ekki þar að finna. Ef okkur tekst nú að finna góða þýðingu á latent í samsetningum getur það komið að gagni til notkunar með öðrum sjúkdómsheitum, svo sem latent schizophrenia. Dægradvöl I.
Um hvað er rætt og hver er höfundurinn?
"Þessa þekkingu höfum vér að miklu leyti, en það er hægara sagt en gert að fara eftir þeim boðorðum. Því að ef vér ættum ávallt að gæta ítrustu varfærni í þessum efnum, ættum vér fyrst og fremst að forðast þá uppsprettuna, sem er hættulegust allra, en það er annað fólk. Því að það má með sanni segja, að það eru um fram allt mennirnir sjálfir, sem eru hættulegir hverir öðrum í þessu sambandi og sú hætta eykst að sama skapi sem vér umgöngumst fleiri og höfum nánari mök við þá."
Merking sagnorðs og lýsingarorðs er því ljós, vísað er í það að tilviljun eða handahóf ráði. Spurning getur hins vegar vaknað um það hvort hægt sé að sætta sig við orðhlutann slembi-. Íslensk orðsifjabók birtir nafnorðið slemba, sem talið er frá því um 1800, stutt regnskúr, grásleppa, og sagnorðið slemba, að demba, sletta. Bent er á svipuð orð í skyldum málum. Forliðirnir slempi- og slembi- eru sagðir tilheyra nýíslensku og notaðir í samsettum orðum eins og slempilukka og slembilán þar sem vísað er í heppilega tilviljun.
Undirritaður hefur það á tilfinningunni að orðhlutinn slembi- hafi unnið sér vissa hefð meðal vísindalega sinnaðra lækna. Sagnirnar að slembiraða og að slembiflokka virðast notaðar í fræðilegum greinargerðum þegar röðun eða flokkun skal ráðast af tilviljun. Þeir hugrökkustu eru hættir að nota samsettu orðin og nota nú sögnina að slemba í merkingunni að skipta í hópa með aðferð þar sem tilviljun ræður því hvar hver einstakur lendir. Fyrirspyrjandinn fékk að auki það svar að sögnin að slembiskipta væri einnig góður kostur.
Á aðalfundi
Á aðalfundi Læknafélags Íslands var rætt um upplýst samþykki. Sögnin að upplýsa er afar þekkileg, viðkunnanleg eða geðfelld. Í Orðabók Máls og menningar eru gefnar merkingarnar: 1. lýsa, veita ljósi um; 2. fræða, kenna. Upplýstur maður er vel menntaður eða vel að sér og að upplýsa mál er að leiða sannleikann um það í ljós. Þetta má rifja upp þegar deilt er um duldar merkingar og þegar samkomulag næst ekki um nákvæmar skilgreiningar.Tryggvi Stefánsson, skurðlæknir, leitar enn að þekkilegu íslensku heiti á pouch (sjá 123. pistil, Lbl. 2000; 86: 465). Fram hafa komið kvos, poki, geymir, posi og nú bætir hann við hít. Samkvæmt orðabókum getur nafnorðið hít merkt stór skinnbelgur, magi, stórt ílát, átvagl og var forðum einnig tröllkonuheiti, Hít. Undirritaður setti fram þá skoðun í umræddum pistli, sem svar við fyrirspurn Tryggva, að við ættum að sætta okkur við þýðingu Íðorðasafnsins, pouch = poki. Nauðsynlegt er að taka íslenskt heiti í notkun og hætta að sletta því erlenda. Vel kemur til greina að hafa tvö heiti á takteinum, poki og hít, og nota þau til skiptis til að fá tilfinningu fyrir því hvort þeirra verður þekkilegra.
Sigurður Björnsson, krabbameinslæknir, hafði gluggað í 122. og 123. pistil þar sem rætt var um ascending infection. Hann kom með nýja tillögu, klifursýking. Finnst þér nógu mikil reisn yfir því Auðbergur?
Þórður Harðarson, prófessor, fitjaði upp á umræðu um metaanalysis sem rædd hafði verið í 124. pistli (Lbl. 2000; 86: 553). Þar höfðu komið fram tvær tillögur að íslenskum heitum stórrannsókn og safngreining. Síðara heitinu fylgdi sú greinargerð að um væri að ræða tölfræðilega greiningu á safni margra rannsókna á sama fyrirbæri. Í samtali okkar Þórðar var kastað fram nokkrum hugmyndum til viðbótar: samgreining, samúrvinnsla, yfirgreining, samsláttarrannsókn og samantektargreining. Rökstuðningur skiptir ekki máli í bili, en gaman væri að fá viðbrögð frá þeim læknum sem skoðanir hafa á málinu.
Krabbamein
Undirritaður hefur engin viðbrögð fengið vegna krabbameinsheitanna sem Hrafn Tulinius, yfirlæknir, sendi í 118. pistil (Lbl. 2000; 86: 64), huldukrabbamein fyrir occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir latent carcinoma. Sennilega eru þessi íslensku heiti ekki nógu góð. Að minnsta kosti eru þau ekki nógu gagnsæ eða lýsandi. Bæði eru vissulega þekkileg, en hvorki af hvoru heiti fyrir sig, né með samanburði á þeim, er hægt að vera viss um til hvaða skilgreindu, fræðilegu fyrirbæra þau vísa. Erlendu heitin er heldur skárri, þar sem segja má að af enska heitinu, latent carcinoma, fáist tilvísun í krabbamein sem bíður og blundar aðgerðarlaust. Galgopinn gæti nefnt það blundkrabbamein. Lýsingarorðið latent kemur fyrir á ýmsum stöðum í Íðorðasafni lækna, auk þess að vera sérstök fletta, og fær mismunandi þýðingar í samsetningum. Af þeim má búa fleiri heiti, aðgerðarleysiskrabbamein, biðkrabbamein og óvirkt krabbamein. Samsetninguna latent carcinoma er hins vegar ekki þar að finna. Ef okkur tekst nú að finna góða þýðingu á latent í samsetningum getur það komið að gagni til notkunar með öðrum sjúkdómsheitum, svo sem latent schizophrenia. Dægradvöl I.
Um hvað er rætt og hver er höfundurinn? "Þessa þekkingu höfum vér að miklu leyti, en það er hægara sagt en gert að fara eftir þeim boðorðum. Því að ef vér ættum ávallt að gæta ítrustu varfærni í þessum efnum, ættum vér fyrst og fremst að forðast þá uppsprettuna, sem er hættulegust allra, en það er annað fólk. Því að það má með sanni segja, að það eru um fram allt mennirnir sjálfir, sem eru hættulegir hverir öðrum í þessu sambandi og sú hætta eykst að sama skapi sem vér umgöngumst fleiri og höfum nánari mök við þá."