Ágrip opinna fyrirlestra

O 1 Náttúruhamfarir og heilsa á Íslandi: Tækifæri til þekkingarsköpunar á alþjóðavettvangi
Arna Hauksdóttir
Dósent í lýðheilsuvísindum við Háskóla Íslands
arnah@hi.is

Náttúruhamfarir hafa verið órofa þáttur í sögu Íslands í aldanna rás, með tilheyrandi umhverfisbreytingum og ógn við samfélög og einstaklinga. Íslenskar rannsóknir á eldgosum hafa löngum vakið verðskuldaða athygli á alþjóðavísu og hafa náttúruhamfarir þannig skapað íslensku samfélagi tækifæri til alþjóðlegrar þekkingarsköpunar.

Athygli beinist í auknum mæli að mikilvægi þess að rannsaka langvarandi áhrif náttúruhamfara á heilsu, sérstaklega á líðan til lengri tíma og áhrifum inngripa og stuðnings. Fyrri rannsóknir benda til þess að náttúruhamfarir geti haft skammtíma áhrif á líkamlega og andlega líðan og þannig veruleg áhrif á lífsgæði og virkni þolenda. Mikilvægt er að skilja betur áhrif náttúruhamfara á líðan til langs tíma, einstaka áhrifaþætti og hvernig samfélög geta sem best brugðist við.

Á liðnum árum hafa verið gerðar stórar rannsóknir á Íslandi á heilsufarslegum áhrifum eldgosa, jarðskjálfta og snjóflóða, sem hafa m.a. sýnt líkamlegar og andlegar afleiðingar eins og einkenni frá öndunarfærum, svefntruflanir og andlega vanlíðan (t.d. áfallastreitu) í kjölfar náttúruhamfara.

Síðastliðið sumar fengu aðstandendur þessara rannsókna, í samstarfi við norræna vísindamenn, 430 milljón króna styrk frá NordForsk til þess að stofna norrænt öndvegissetur um rannsóknir á því hvernig auka má öryggi samfélaga gagnvart náttúruhamförum. Verkefnið, sem kallast NORDRESS, er víðtækt og þverfræðilegt og mun fjöldi vísindamanna og stofnana á Norðurlöndum vinna að því á næstu fimm árum, en stærstur hluti verkefnisins verður unnin á Íslandi. Meðal þess sem rannsakað verður eru áhrif náttúruhamfara á andlega og líkamlega heilsu fólks og hvernig búa má börn og fullorðna betur undir að takast á við slík áföll. Markmiðið er þannig að afla nýrrar þekkingar og lausna í þeim ógnum sem steðja að öryggi samfélaga á Norðurlöndunum.

O 2 „Góðar og blessaðar tíðir“: Um líf, heilsu og blæðingar kvenna
Herdís Sveinsdóttir
prófessor við hjúkrunarfræðideild Háskóla Íslands
herdis@hi.is

Flestar konur hefja tíðablæðingar við þrettán ára aldur og hætta á blæðingum rúmlega fimmtugar. Blæðingar vara að öllu jöfnu í þrjá til fimm dag, magn blæðinga er að meðaltali um 30 til 40 ml og telst mikið ef það fer yfir 80 ml. Tíðahringir eru óreglulegir við upphaf blæðingaskeiðs og við lok þess. Út frá þessu er lífi kvenna iðulega skipt í tímabil. Tímabilið áður en blæðingar hefjast, þegar blæðingar eru að hefjast, frjósemisskeiðið sem felur í sér tímabil þungunar, tímabilið fyrir blæðingar og þegar blæðingar standa yfir, breytingaskeiðið og tímann eftir breytingaskeið.

Blæðingar eru hins vegar ekki einvörðungu líffræðilegt fyrirbæri heldur skipar menning stóran þátt í því hvernig tekist er á við blæðingar. Fyrstu blæðingar og aldur við fyrstu blæðingar getur haft áhrif á hvernig stúlkum farnast en rannsóknir sýna að stúlkur sem byrja mjög ungar á blæðingum eiga frekar við ýmsan vanda að stríða, t.d. þunglyndi, átröskun, misnotkun ávanaefna og afbrot, en þær sem byrja seinna. Meðalaldur við fyrstu blæðingar á heimsvísu fór úr um það bil 17 árum í um 13 ár á tímabilinu 1830 til 1960. Tölur frá árinu 2010 sýna að meðalaldur íslenskra stúlkna við fyrstu blæðingar er 12 ár og sjö mánuðir og voru þær yngstu 8,0 ára og 17,3 ára þær elstu. Ljóst er að vitrænn og tilfinningalegur þroski yngri stúlknanna helst engan veginn í hendur við líkamlegan þroska og mikilvægt að samfélagið styðji vel við stúlkur sem byrja snemma. Reynsla kvenna og skilningur almennt á breytingaskeiðinu virðist líka háð samfélagi þar sem konan býr. Konur víða um heim hafa á undanförnum árum barist gegn staðalímyndum af konum á breytingaskeiði og beitt sér fyrir því að breytingaskeiðið sé rannsakað út frá margþættu sjónarhorni (líffræði, sálfræði, menningu og félagsfræði).

Tiltölulega stutt er síðan farið var að rannsaka blæðingar kvenna að einhverju leyti en á undanförnum árum hafa rannsóknir á þessu efni margfaldast. Í erindinu verður fjallað um margbreytileika rannsókna á þessu viðfangsefni. Hvað er verið að rannsaka tengt blæðingum kvenna? Hverjir eru rannsakendurnir? Hafa íslenskir rannsakendur beint sjónum sínum mikið að blæðingum kvenna? Jafnframt verður fjallað um afstöðu og hugmyndir kvenna og karla til blæðinga og mismunandi hugmyndir um blæðingar í aldanna rás. Í því samhengi verða skoðuð og kynnt ýmis listaverk sem konur hafa unnið tengd blæðingum.