Íðorðapistlar 1-130
079-Leiðrétting
Þorgeir Þorgeirsson, yfirlæknir á meinafræðideild F.S.A., hringdi og benti á að ekki hefði verið farið rétt með tvö latnesk heiti í 77. pistli. Fjallað var þar um fæðingarbletti og nefnd voru latnesku heitin nevus nevocellulare og nevus melanocyticum (sjá Lbl 1996; 82: 406). Naevus er karlkyns nafnorð og því skulu heitin vera þannig: naevus nevocellularis og naevus melanocyticus. Beðist er velvirðingar á því að aðgæsla var ekki næg þegar pistillinn var skrifaður. Þessi mistök gefa tilefni til þess að spyrja hvort latínukunnátta íslenskra lækna sé ekki á svo miklu undanhaldi að kominn sé tími til að hætta notkun hreinnar latínu í læknamáli.
Claudicatio
Nýlega barst beiðni um endurskoðun á þýðingu Íðorðasafns lækna á enska heitinu claudication, en það fær þar þýðingarnar: 1. helti, 2. heltiköst. Erlendar orðabækur eru sammála um það að heitið sé dregið af latnesku sögninni claudico, haltra, og því er þýðing Íðorðasafnsins laukrétt. Hins vegar er það oftast notað um tiltekið sjúklegt ástand, intermittent claudication, sem stafar af blóðþurrð í vöðvum fóta, einkum kálfavöðvum. Intermittent á við um það sem er slitrótt eða kemur öðru hvoru og heltiköst er því rétt orðaþýðing. Intermittent claudication gefur sig hins vegar ekki aðeins til kynna með helti, heldur einnig með verkjum í fótum, og stundum er heitið notað þó ástandið einkennist eingöngu af verkjum.
Heltiköst er ekki sértækt heiti og getur átt við um annars konar helti en þá sem stafar af blóðþurrð. Því virðist heppilegt að íslenska heitinu á intermittent claudication sé breytt. Ekki bætir úr skák að í gömlum læknisfræðiorðabókum má finna heitið cerebral claudication. Bein þýðing á því væri þá heilahelti, sem er vissulega lipurt heiti en varla nothæft nema í spaugi.
Íðorðasafnið tilgreinir heitið angina cruris sem samheiti við intermittent claudication. Þar er lausnin sennilega fengin. Angina er latneskt nafnorð, komið af sögninni ango: kæfa, kyrkja, kreista eða þrýsta saman. Það var áður notað um aðþrengjandi verkjaástand, einkum við hálsbólgu, en er nú mest notað um þann brjóstverk sem fram kemur við blóðþurrð í hjartavöðva, angina pectoris eða angina cordis, en slíkt nefnir Íðorðasafnið hjartaöng. Crus er leggur eða fótleggur, svæðið milli hnés og ökkla. Því er nú lagt til að angina cruris fái heitið leggjaröng. Til vara má tilnefna heitin leggjaöng, fótaöng, fótaröng eða jafnvel kálfaöng.
Tourette heilkenni
Um miðjan maí barst beiðni frá formanni Tourette samtakanna, Elísabetu Magnúsdóttur, þess efnis að tekin yrðu til umræðu nokkur heiti sem tengjast svonefndu Tourette heilkenni.
Hin alþjóðlega læknis- og líffræðiorðabók Wileys greinir frá því að Tourette hafi verið taugasjúkdómalæknir í Frakklandi og uppi á árunum 1857-1904. Fullt eftirnafn mannsins var Gilles de la Tourette, en fornöfnin ekki færri en fjögur: Georges Edouard Albert Brutus. Kvillinn, sem við hann er kenndur, er nú oftast nefndur Tourette, de la Tourette eða Gilles de la Tourette sjúkdómur eða heilkenni. Kvillinn hefur einnig verið kenndur við annan franskan lækni, Georges Guinon, sem uppi var á svipuðum tíma og þá nefndur á frönsku tic de Guinon. Að auki má finna að minnsta kosti tíu önnur heiti á frönsku og ensku.
Sjúkdómaflokkun Heilbrigðisstofnunar þjóðanna (sjá Fréttabréf lækna 1993; 7: 6) setur fyrirbærið í flokk sem nefnist Tic disorders, en sá hefur fengið heitið kipparaskanir í nýrri íslenskri þýðingu. De la Tourette heilkenni kemur fyrir í undirflokki sem nefnist samsett radd- og fjölkipparöskun (combined vocal and multiple motor tic disorder). Honum er meðal annars þannig lýst að um sé að ræða kipparöskun með mörgum hreyfikippum og einum eða fleiri raddkippum, þó ekki þurfi þeir að hafa komið samtímis (sjá ICD-10, bls. 384).
Í nýlegri Greiningar- og tölfræðihandbók Ameríska geðlæknafélagsins (DSM-III-R) er Tourette heilkenni fellt inn í flokk sem fengið hefur heitið fjölkipparöskun í íslensku þýðingunni. Orðanefndin hefur á sínum tíma valið heitið svipvöðvakippir til að tákna Gilles de la Tourette heilkenni, en ef til vill lýsir það heiti ástandinu þó ekki nógu vel. (Framhald í næsta blaði.)
Lbl 1996; 82: 537
Claudicatio
Nýlega barst beiðni um endurskoðun á þýðingu Íðorðasafns lækna á enska heitinu claudication, en það fær þar þýðingarnar: 1. helti, 2. heltiköst. Erlendar orðabækur eru sammála um það að heitið sé dregið af latnesku sögninni claudico, haltra, og því er þýðing Íðorðasafnsins laukrétt. Hins vegar er það oftast notað um tiltekið sjúklegt ástand, intermittent claudication, sem stafar af blóðþurrð í vöðvum fóta, einkum kálfavöðvum. Intermittent á við um það sem er slitrótt eða kemur öðru hvoru og heltiköst er því rétt orðaþýðing. Intermittent claudication gefur sig hins vegar ekki aðeins til kynna með helti, heldur einnig með verkjum í fótum, og stundum er heitið notað þó ástandið einkennist eingöngu af verkjum.Heltiköst er ekki sértækt heiti og getur átt við um annars konar helti en þá sem stafar af blóðþurrð. Því virðist heppilegt að íslenska heitinu á intermittent claudication sé breytt. Ekki bætir úr skák að í gömlum læknisfræðiorðabókum má finna heitið cerebral claudication. Bein þýðing á því væri þá heilahelti, sem er vissulega lipurt heiti en varla nothæft nema í spaugi.
Íðorðasafnið tilgreinir heitið angina cruris sem samheiti við intermittent claudication. Þar er lausnin sennilega fengin. Angina er latneskt nafnorð, komið af sögninni ango: kæfa, kyrkja, kreista eða þrýsta saman. Það var áður notað um aðþrengjandi verkjaástand, einkum við hálsbólgu, en er nú mest notað um þann brjóstverk sem fram kemur við blóðþurrð í hjartavöðva, angina pectoris eða angina cordis, en slíkt nefnir Íðorðasafnið hjartaöng. Crus er leggur eða fótleggur, svæðið milli hnés og ökkla. Því er nú lagt til að angina cruris fái heitið leggjaröng. Til vara má tilnefna heitin leggjaöng, fótaöng, fótaröng eða jafnvel kálfaöng.
Tourette heilkenni
Um miðjan maí barst beiðni frá formanni Tourette samtakanna, Elísabetu Magnúsdóttur, þess efnis að tekin yrðu til umræðu nokkur heiti sem tengjast svonefndu Tourette heilkenni. Hin alþjóðlega læknis- og líffræðiorðabók Wileys greinir frá því að Tourette hafi verið taugasjúkdómalæknir í Frakklandi og uppi á árunum 1857-1904. Fullt eftirnafn mannsins var Gilles de la Tourette, en fornöfnin ekki færri en fjögur: Georges Edouard Albert Brutus. Kvillinn, sem við hann er kenndur, er nú oftast nefndur Tourette, de la Tourette eða Gilles de la Tourette sjúkdómur eða heilkenni. Kvillinn hefur einnig verið kenndur við annan franskan lækni, Georges Guinon, sem uppi var á svipuðum tíma og þá nefndur á frönsku tic de Guinon. Að auki má finna að minnsta kosti tíu önnur heiti á frönsku og ensku.
Sjúkdómaflokkun Heilbrigðisstofnunar þjóðanna (sjá Fréttabréf lækna 1993; 7: 6) setur fyrirbærið í flokk sem nefnist Tic disorders, en sá hefur fengið heitið kipparaskanir í nýrri íslenskri þýðingu. De la Tourette heilkenni kemur fyrir í undirflokki sem nefnist samsett radd- og fjölkipparöskun (combined vocal and multiple motor tic disorder). Honum er meðal annars þannig lýst að um sé að ræða kipparöskun með mörgum hreyfikippum og einum eða fleiri raddkippum, þó ekki þurfi þeir að hafa komið samtímis (sjá ICD-10, bls. 384).
Í nýlegri Greiningar- og tölfræðihandbók Ameríska geðlæknafélagsins (DSM-III-R) er Tourette heilkenni fellt inn í flokk sem fengið hefur heitið fjölkipparöskun í íslensku þýðingunni. Orðanefndin hefur á sínum tíma valið heitið svipvöðvakippir til að tákna Gilles de la Tourette heilkenni, en ef til vill lýsir það heiti ástandinu þó ekki nógu vel. (Framhald í næsta blaði.)
Lbl 1996; 82: 537