Íðorðapistlar 1-130
081-Heilkenni Tourettes (framhald)
Glöggur lesandi hringdi og spurði hvort ekki væri réttara að nota samsetninguna heilkenni Tourettes heldur en Tourette heilkenni, sem undirritaður hefur notað í tveimur síðustu pistlum. Því er til að svara að í 72. pistli var skýrt frá þeirri reglu Orðanefndar að nafnheiti (eponym) verði framvegis skráð í Íðorðasafnið til jafns við önnur samheiti, en þá þannig að fyrst komi nafn þess, sem fyrirbærið er kennt við, með réttum erlendum rithætti, þá eignarfalls-"s" og loks kerfisheitið, svo sem heilkenni eða sjúkdómur. Þó yrði eignarfalls-"s"-i sleppt þegar rík hefð væri fyrir slíku.
Í samræmi við þessa meginreglu og undantekninguna hefur undirritaður því skrifað Tourette heilkenni, þar sem honum fannst heitið oftast koma þannig fyrir í tiltækum erlendum gögnum. Með skráningarreglunni er hins vegar ekki verið að taka afstöðu til þess hvað er rétt og hvað er rangt, heldur er verið að gæta þess að hin erlendu nöfn finnist auðveldlega á sínum stað í stafrófsröð Íðorðasafnsins. Líklegt er að rétt sé, samkvæmt íslenskri málvenju, að fyrst komi mannsnafnið, þá eignarfalls-"s" og loks kerfisheitið, og að heitið sé eitt samsett orð en ekki tvö. Ritað verði þá Tourettesheilkenni alveg eins og Ásgrímssafn og Jónshús.
Baldur Jónsson, forstöðumaður Íslenskrar málstöðvar, var spurður álits og taldi hann enga fasta reglu gilda um meðferð erlendra heita. Sjálfur sagðist hann heldur amast við eignarfalls-"s"-inu og fremur kjósa tengistrik, og myndi því rita Tourette-heilkenni. Hvað sem þessu líður er það sjálfsagt gott stílbragð að nota einnig öðru hvoru samsetninguna heilkenni Tourettes.
Kækir, kippir, taktar
Umræðan um Tourette heilkenni hófst með beiðni formanns íslensku Tourette samtakanna um að tekin yrðu til umræðu nokkur heiti sem tengjast heilkenninu. Brýnasta verkefnið sagði formaðurinn vera að finna íslenskt heiti á þær sérstöku hreyfitruflanir sem á frönsku nefnast tic. Þær hafa verið nefndar kækir, en þar sem kækir eru bæði taldir ávanafyrirbæri og viðráðanlegir (en tic hvorugt) finnst meðlimum samtakanna það heiti ekki gefa rétta mynd af fyrirbærinu.
Gísli Jónsson, fyrrverandi menntaskólakennari á Akureyri, hafði aðspurður komið með þá hugmynd að hreyfingarnar mætti nefna takta. Undirritaður leggst gegn því með þeirri röksemd að taktur sé samheiti við kæk og sé fyrst og fremst notað um sérviskulega tilburði í fasi eða framgöngu. Í síðasta pistli kom fram að starfshópur Orðanefndar hefði þegar tekið upp íslenska heitið kippur fyrir franska orðið tic. Heitið kippur er hlutlaust og hefur ekki fengið neina dýpri merkingu eins og heitið kækur virðist hafa gert. Þannig má tala um hreyfikippi, svo sem andlitskippi, axlakippi og útlimakippi, eða hljóðkippi, svo sem ræskingar, nefhljóð og stunur. Vonandi geta þessi heiti komið að tilætluðum notum og náð að festast í málinu.
Að lokum vill undirritaður leggja til að íslenska heitið sorakjaftur verði ekki notað um það sem á alþjóðlegu læknamáli nefnist coprolalia. Sorakjaftur er gróft heiti og verður án efa fljótt niðrandi. Völ er á mörgu öðru, svo sem gróft orðbragð, ljótt orðbragð, grófmæli, dónatal eða munnsöfnuður.
Hátækni
Nýyrðið hátækni hefur verið áberandi í fjölmiðlunum á nýliðnum vikum og mánuðum, oftast í samsetningunni hátæknisjúkrahús. Það finnst hvorki í Íðorðasafni lækna, Íslensku alfræðiorðabókinni né í Íslenskri orðabók. Undirritaður veit ekki hver á heiðurinn af samsetningunni, né hver er skilgreining hugtaksins hátækni. Hugmyndin er í sjálfu sér ágæt. Í hugann koma orð eins og háfermi, háhiti, hámark, háskóli og hátign, og lesandinn fær þá hugmynd að hátæknin gnæfi yfir aðra tækni. Án aðstoðar gæti honum í sakleysi sínu dottið í hug að hátæknisjúkrahús gnæfði yfir önnur hvað varðar fjölbreytni og gæði rannsókna og lækninga og að hátæknisjúkrahús væri þess vegna gott sjúkrahús. Það má þó víst ekki verða. Áróðursmeistararnir ætlast til þess að áheyrandinn skynji aðra merkingu, þá að Landspítali og Borgarspítali séu vondir staðir af því báðir séu hátæknisjúkrahús. Á síðasta ári var þess einnig getið að fæðingadeild Landspítala væri orðin hátæknideild og um leið gefið í skyn að slíkt væri ekki gott. Mikið geta orð verið varasöm.
Lbl 1996; 82: 660
Í samræmi við þessa meginreglu og undantekninguna hefur undirritaður því skrifað Tourette heilkenni, þar sem honum fannst heitið oftast koma þannig fyrir í tiltækum erlendum gögnum. Með skráningarreglunni er hins vegar ekki verið að taka afstöðu til þess hvað er rétt og hvað er rangt, heldur er verið að gæta þess að hin erlendu nöfn finnist auðveldlega á sínum stað í stafrófsröð Íðorðasafnsins. Líklegt er að rétt sé, samkvæmt íslenskri málvenju, að fyrst komi mannsnafnið, þá eignarfalls-"s" og loks kerfisheitið, og að heitið sé eitt samsett orð en ekki tvö. Ritað verði þá Tourettesheilkenni alveg eins og Ásgrímssafn og Jónshús.
Baldur Jónsson, forstöðumaður Íslenskrar málstöðvar, var spurður álits og taldi hann enga fasta reglu gilda um meðferð erlendra heita. Sjálfur sagðist hann heldur amast við eignarfalls-"s"-inu og fremur kjósa tengistrik, og myndi því rita Tourette-heilkenni. Hvað sem þessu líður er það sjálfsagt gott stílbragð að nota einnig öðru hvoru samsetninguna heilkenni Tourettes.
Kækir, kippir, taktar
Umræðan um Tourette heilkenni hófst með beiðni formanns íslensku Tourette samtakanna um að tekin yrðu til umræðu nokkur heiti sem tengjast heilkenninu. Brýnasta verkefnið sagði formaðurinn vera að finna íslenskt heiti á þær sérstöku hreyfitruflanir sem á frönsku nefnast tic. Þær hafa verið nefndar kækir, en þar sem kækir eru bæði taldir ávanafyrirbæri og viðráðanlegir (en tic hvorugt) finnst meðlimum samtakanna það heiti ekki gefa rétta mynd af fyrirbærinu. Gísli Jónsson, fyrrverandi menntaskólakennari á Akureyri, hafði aðspurður komið með þá hugmynd að hreyfingarnar mætti nefna takta. Undirritaður leggst gegn því með þeirri röksemd að taktur sé samheiti við kæk og sé fyrst og fremst notað um sérviskulega tilburði í fasi eða framgöngu. Í síðasta pistli kom fram að starfshópur Orðanefndar hefði þegar tekið upp íslenska heitið kippur fyrir franska orðið tic. Heitið kippur er hlutlaust og hefur ekki fengið neina dýpri merkingu eins og heitið kækur virðist hafa gert. Þannig má tala um hreyfikippi, svo sem andlitskippi, axlakippi og útlimakippi, eða hljóðkippi, svo sem ræskingar, nefhljóð og stunur. Vonandi geta þessi heiti komið að tilætluðum notum og náð að festast í málinu.
Að lokum vill undirritaður leggja til að íslenska heitið sorakjaftur verði ekki notað um það sem á alþjóðlegu læknamáli nefnist coprolalia. Sorakjaftur er gróft heiti og verður án efa fljótt niðrandi. Völ er á mörgu öðru, svo sem gróft orðbragð, ljótt orðbragð, grófmæli, dónatal eða munnsöfnuður.
Hátækni
Nýyrðið hátækni hefur verið áberandi í fjölmiðlunum á nýliðnum vikum og mánuðum, oftast í samsetningunni hátæknisjúkrahús. Það finnst hvorki í Íðorðasafni lækna, Íslensku alfræðiorðabókinni né í Íslenskri orðabók. Undirritaður veit ekki hver á heiðurinn af samsetningunni, né hver er skilgreining hugtaksins hátækni. Hugmyndin er í sjálfu sér ágæt. Í hugann koma orð eins og háfermi, háhiti, hámark, háskóli og hátign, og lesandinn fær þá hugmynd að hátæknin gnæfi yfir aðra tækni. Án aðstoðar gæti honum í sakleysi sínu dottið í hug að hátæknisjúkrahús gnæfði yfir önnur hvað varðar fjölbreytni og gæði rannsókna og lækninga og að hátæknisjúkrahús væri þess vegna gott sjúkrahús. Það má þó víst ekki verða. Áróðursmeistararnir ætlast til þess að áheyrandinn skynji aðra merkingu, þá að Landspítali og Borgarspítali séu vondir staðir af því báðir séu hátæknisjúkrahús. Á síðasta ári var þess einnig getið að fæðingadeild Landspítala væri orðin hátæknideild og um leið gefið í skyn að slíkt væri ekki gott. Mikið geta orð verið varasöm.Lbl 1996; 82: 660