086-Augnlok, augnalok

Í síðasta pistli voru tilgreindar orðmyndirnar augnlok og augnalok og er undirrituðum ekki kunnugt um það hvor er eldri. Víst er að Orðanefnd læknafélaganna valdi á sínum tíma þá fyrri til skráningar í Íðorðasafnið, þrátt fyrir að í Íslenskum líffæraheitum Jóns Steffensen frá 1956 hafi sú síðari orðið fyrir valinu. Hvorug er meðal uppflettiorða í Orðsifjabókinni, en ef betur er að gáð má þó finna báðar, augnlok í skýringum við hvarmur og augnalok í skýringum við brá. Þetta skemmtilega ósamræmi bendir til þess að þessar orðmyndir séu jafngildar, þó að hugsanlega sé ekki nema önnur upprunaleg. Íslensk orðabók Máls og menningar birtir einungis augnalok: brá, húðfelling sem hryggdýr geta dregið fyrir augað því til hlífðar.

Hvarmur, brá

Haraldur Sigurðsson, augnlæknir, kom fram með þá hugmynd að augnlok skyldi nefnast brá. Benti hann á hagræðið af þessu stutta og lipra heiti þegar um samsetningar væri að ræða, svo sem útbrá, ectropion, og innbrá, entropion. Orðanefndin bar þó ekki gæfu til að samsinna þessu. Það byggðist á þeirri ákvörðun að augnhárin, cilia, skyldu heita brár. Latneska heitið cilium var upphaflega ýmist notað um augnlok eða augnhár, en er nú eingöngu notað um augnhár manna og dýra eða um löng bifhár tiltekinna frumna.

Í Orðsifjabókinni má finna heitið brá og skýringarnar: augnhár, augnalok, yfirbragð; brák á vatni eða vökva. Orðabók Máls og menningar tekur í sama streng: augnhár; augnalok; yfirbragð; auga. Í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1924 er einnig að finna skýringar þess eðlis að brá hafi ýmist verið notað um augnhár eða augnlok. Orðsifjabókin rekur upprunann til germönsku orðstofnanna breh- og breg-, sem táknuðu bæði blik og snögga hreyfingu. Vafalítið vísar heitið brá því til hraðra hreyfinga augnlokanna.

Heitið hvarmur finnst í Orðsifjabókinni með skýringunum: augnlok, brúnir eða barmar á umgjörð augans, húðin umhverfis augun, og í Orðabók Máls og menningar með líkum skýringum: augnalok; húðbarmarnir umhverfis augun, svæðið kringum augun. Uppruni orðsins er óviss. Þó vafasamt sé ætíð að treysta barnsminni, þá þykist undirritaður muna það rétt að í hans umhverfi hafi heitið hvarmar fremur verið notað um brúnir augnlokanna en um augnlokin í heild. Hitt er svo annað mál að kröfur Orðanefnda um nákvæmni í notkun fræðilegra heita mega ekki svipta okkur ánægjunni af blæbrigðum hins daglega máls eða auðgi hins skáldlega. Haukur Morthens söng um "brúnaljósin brúnu" og hjá Agli Skallagrímssyni hétu augun "hvarma stjörnur", augnhárin "hvarma skógur" og augnlokin "hvarma skildir".

Meira um augnorð

Slímhúð augnanna, tunica conjunctiva, hefur nú fengið heitið tára sem aðalheiti, en má einnig nefnast augnslímhúð eða augnslíma. Conjunctivitis verður þá tárubólga eða augnslímubólga og glandulae conjunctivales verða tárukirtlar. Bilið eða rifan milli augnlokanna, rima palpebrarum, heitir nú hvarmarifa, þó í daglegu máli sé gjarnan talað um augnrifu, en hét augnlokaglufa eða hvarmagátt í líffæraheitum Jóns Steffensen.

Hið formlega samheiti á þeim líffærum sem tengjast augunum, organa oculi accessoria, er aukalíffæri auga, og þar hefur latínan ráðið of miklu. Aukalíffæri er stirðlegt heiti, ekki gagnsætt og getur jafnvel valdið misskilningi, þeim að líffærum sé ofaukið eins og aukafingri eða aukatá. Misskilnings mundi tæpast gæta þó rætt væri um augnlíffæri eða jafnvel augnfæri.

Meira um stent

Í síðasta pistli var rætt um útbúnað sem viðheldur opi eða holi sem ekki má lokast. Undirritaður setti fram þá skoðun að heitin: ræsi, rör, lögn og hólkur kæmu öll til greina sem almenn heiti. Árni Kristinsson, yfirlæknir, hafði síðan samband og sagði hjartalækna á Landspítala hafa tekið upp heitið stoðnet. Á það við um útbúnað sem þeir koma fyrir í æðum, hólk, sem þeir þenja út með loftbelg, til að fylla í holið sem ekki lokast má. Við þensluna tognar á veggjum hólksins og hann verður eins og örsmátt fiskinet.



Lbl 1997; 83: 123