Íðorðapistlar 1-130
094-Limur, griplimur
Fyrir einhverja tilviljun fór undirritaður að skoða uppruna orðsins limur. Íslensk orðabók Máls og menningar greinir frá því að limur merki meðal annars: líkamshluti, útlimur, meðlimur, félagi, prakkari. Íslenska orðsifjabókin tekur í sama streng og tilgreinir tengsl við færeyska heitið limur, sænska og danska heitið lem, nýnorska heitið lím og fornenska heitið lim. Í hinni miklu ensku orðabók Websters má svo fletta upp orðinu limb og þar er meðal annars vísað í íslenska heitið lim, sem merkir trjákróna eða laufgaðar trjágreinar. Þar með erum við nánast komin í hring.
Griplimur
Í tengslum við þetta rifjaðist upp heitið griplimur sem notað var um tíma um efri útlim, membrum superius, en Íðorðasafn lækna gefur þar kost á fjórum heitum: efri útlimur, axlarlimur, handlimur, griplimur. Undirritaður hefur einungis óljósa minningu um það hvenær hann komst fyrst í kynni við heitið griplimur, en andúðin sem það vakti er enn nánast áþreifanleg. Apar og óæðri dýr máttu svo sem hanga á griplimum sínum í trjánum, en "menn" réttu ekki hver öðrum griplimina! Þó er heitið sem slíkt ágætt sem kerfisheiti til að nota um útlim (L. extremitas) sem getur gripið, á sama hátt og heitið ganglimur lýsir útlim sem nota má til gangs. Íðorðasafnið gefur einnig kost á fjórum heitum á neðri útlim, membrum inferius: neðri útlimur, mjaðmarlimur, fótlimur og ganglimur.
Athygli vert er að hvorki ganglimur né griplimur eru uppflettiorð í orðabók Máls og menningar. Auk þessara lima má svo finna kynlim (L. phallus, G: phallos) í Fósturfræðiheitunum, en heitið getnaðarlimur finnst alls ekki í Íðorðasafninu, penis nefnist þar reður. Þá má og geta þess að hin færeyska Læknabók á sjógvi og á landi eftir H.D. Joensen tilgreinir heitin upplimir, göngulimir og kynslimur.
Samheiti
Þegar Íðorðasafni lækna er flett, sést fljótt að ekki er lögð nein sérstök áhersla á að birta samheiti á læknisfræðilegum fyrirbærum. Þvert á móti var í upphafi tekin sú meginstefna að til hvers erlends fræðiheitis ætti helst ekki að svara nema eitt íslenskt. Þegar íslensk samheiti eru engu að síður birt, er það oftast vegna þess að ekki virðist ótvírætt hvert þeirra ber að nota. Leitast er þó við að fylgja þeirri meginreglu að það æskilegasta sé fyrst í röðinni. Krafan um orð fyrir orð byggir á þeirri hugmynd málfræðinga, að ótvíræð merking og notkun fræðiheita auki nákvæmni í fræðilegri umfjöllun. Vafalaust má færa sterk rök fyrir þessu, en undirritaður hefur engu að síður oft saknað samheitanna. Dagleg umræða lækna og sjúklinga um sjúkdómsfyrirbæri og líkamshluta snýst nefnilega ekki aðeins um fræðilega nákvæmni, heldur einnig og ekki síður um nauðsynleg blæbrigði í tjáningu þegar rætt er um mikilvæg eða viðkvæm málefni. Mikilvægt er oft að geta útskýrt hlutina á nokkra mismunandi vegu.
Eins og fyrr sagði er reður eina heitið sem Íðorðasafnið gefur um penis. Þegar flett er upp í Samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar kemur hins vegar í ljós að undir heitinu reður er vísað í samheitið getnaðarlimur, sem á hvorki meira né minna en 40 önnur tilgreind samheiti. Líklegt er að læknir þurfi að hafa nokkur þeirra á takteinum. Typpi og tilli gætu hentað best fyrir yngstu aldursflokkana, en hugsanlega limur eða besefi fyrir þá allra elstu. Ekki verður séð að það spilli Íðorðasafninu neitt, ef reður er tilgreint sem hið viðurkennda líffærafræðiheiti, að einnig sé gefinn kostur á öðrum helstu samheitunum.
ERCP
Sum verkefni eru svo erfið að lausn fæst ekki þrátt fyrir margra vikna og mánaða umhugsun og yfirlegu. Í mars síðastliðnum kom ofangreind skammstöfun í tölvupósti frá Danmörku. Stafnefni (acronym) þetta, ERCP (í ar sí pí eða e err sjé pjé), er komið úr ensku og amerísku læknamáli og þar notað í stað samsetningarinnar endoscopic retrograde cholangiopancreatography. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir því að holspeglun eða holsjárskoðun sé gerð til að skoða, þræða og spýta skuggaefni inn um lifrar- og gallrásarbiðu (ampulla Vateri, ampulla hepatopancreatica) til þess síðan að gera röntgenrannsókn á gall-, lifrar- og briskirtilsrásum. Full nákvæmni krefst þess að íslenska samsetningin verði afturvirk gall- og brisrásamyndataka með holspeglun. Býður einhver betur?
Lbl 1997; 83: 768
Griplimur
Í tengslum við þetta rifjaðist upp heitið griplimur sem notað var um tíma um efri útlim, membrum superius, en Íðorðasafn lækna gefur þar kost á fjórum heitum: efri útlimur, axlarlimur, handlimur, griplimur. Undirritaður hefur einungis óljósa minningu um það hvenær hann komst fyrst í kynni við heitið griplimur, en andúðin sem það vakti er enn nánast áþreifanleg. Apar og óæðri dýr máttu svo sem hanga á griplimum sínum í trjánum, en "menn" réttu ekki hver öðrum griplimina! Þó er heitið sem slíkt ágætt sem kerfisheiti til að nota um útlim (L. extremitas) sem getur gripið, á sama hátt og heitið ganglimur lýsir útlim sem nota má til gangs. Íðorðasafnið gefur einnig kost á fjórum heitum á neðri útlim, membrum inferius: neðri útlimur, mjaðmarlimur, fótlimur og ganglimur. Athygli vert er að hvorki ganglimur né griplimur eru uppflettiorð í orðabók Máls og menningar. Auk þessara lima má svo finna kynlim (L. phallus, G: phallos) í Fósturfræðiheitunum, en heitið getnaðarlimur finnst alls ekki í Íðorðasafninu, penis nefnist þar reður. Þá má og geta þess að hin færeyska Læknabók á sjógvi og á landi eftir H.D. Joensen tilgreinir heitin upplimir, göngulimir og kynslimur.
Samheiti
Þegar Íðorðasafni lækna er flett, sést fljótt að ekki er lögð nein sérstök áhersla á að birta samheiti á læknisfræðilegum fyrirbærum. Þvert á móti var í upphafi tekin sú meginstefna að til hvers erlends fræðiheitis ætti helst ekki að svara nema eitt íslenskt. Þegar íslensk samheiti eru engu að síður birt, er það oftast vegna þess að ekki virðist ótvírætt hvert þeirra ber að nota. Leitast er þó við að fylgja þeirri meginreglu að það æskilegasta sé fyrst í röðinni. Krafan um orð fyrir orð byggir á þeirri hugmynd málfræðinga, að ótvíræð merking og notkun fræðiheita auki nákvæmni í fræðilegri umfjöllun. Vafalaust má færa sterk rök fyrir þessu, en undirritaður hefur engu að síður oft saknað samheitanna. Dagleg umræða lækna og sjúklinga um sjúkdómsfyrirbæri og líkamshluta snýst nefnilega ekki aðeins um fræðilega nákvæmni, heldur einnig og ekki síður um nauðsynleg blæbrigði í tjáningu þegar rætt er um mikilvæg eða viðkvæm málefni. Mikilvægt er oft að geta útskýrt hlutina á nokkra mismunandi vegu. Eins og fyrr sagði er reður eina heitið sem Íðorðasafnið gefur um penis. Þegar flett er upp í Samheitaorðabók Svavars Sigmundssonar kemur hins vegar í ljós að undir heitinu reður er vísað í samheitið getnaðarlimur, sem á hvorki meira né minna en 40 önnur tilgreind samheiti. Líklegt er að læknir þurfi að hafa nokkur þeirra á takteinum. Typpi og tilli gætu hentað best fyrir yngstu aldursflokkana, en hugsanlega limur eða besefi fyrir þá allra elstu. Ekki verður séð að það spilli Íðorðasafninu neitt, ef reður er tilgreint sem hið viðurkennda líffærafræðiheiti, að einnig sé gefinn kostur á öðrum helstu samheitunum.
ERCP
Sum verkefni eru svo erfið að lausn fæst ekki þrátt fyrir margra vikna og mánaða umhugsun og yfirlegu. Í mars síðastliðnum kom ofangreind skammstöfun í tölvupósti frá Danmörku. Stafnefni (acronym) þetta, ERCP (í ar sí pí eða e err sjé pjé), er komið úr ensku og amerísku læknamáli og þar notað í stað samsetningarinnar endoscopic retrograde cholangiopancreatography. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir því að holspeglun eða holsjárskoðun sé gerð til að skoða, þræða og spýta skuggaefni inn um lifrar- og gallrásarbiðu (ampulla Vateri, ampulla hepatopancreatica) til þess síðan að gera röntgenrannsókn á gall-, lifrar- og briskirtilsrásum. Full nákvæmni krefst þess að íslenska samsetningin verði afturvirk gall- og brisrásamyndataka með holspeglun. Býður einhver betur?Lbl 1997; 83: 768