Íðorðapistlar 1-130
102-Akathisia, óeirð
Ingvar Kristjánsson, geðlæknir, hringdi og bað um aðstoð við íslenskun á akathisia. Undirritaður kannaðist ekki við að hafa séð heitið eða heyrt af því áður og fann það hvorki í Íðorðasafni lækna né í Íslenskum læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar. Ingvar útskýrði hugtakið og staðfestingar fengust í erlendum læknisfræðiorðabókum. Heitið er notað um sérkennilegt eirðarleysi sem getur komið fyrir sem aukaverkun við notkun tiltekinna sefandi geðlyfja, einkum fentíasínlyfja. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir fyrirbærinu þannig: heilkenni sem einkennist af því að geta ekki setið kyrr, vegna hreyfióróa og vöðvatitrings, getur komið fyrir sem hliðarverkun við sefandi geðlyf.
Líf- og læknisfræðiorðabók Wileys tekur í sama streng, en bætir því við að akathisia geti einnig verið sjaldgæft merki um Parkinsons sjúkdóm. Upphaflega hafi þetta heiti þó verið notað um kvíðaröskun sem einkenndist af kvíða, ofsahræðslu eða hugsýki og krömpum við tilhugsunina um það að setjast niður. Heitið er komið úr grísku þar sem a- er neitandi forskeyti og kathisis er það að vera sitjandi.
Ingvar lýsti því mjög myndrænt hvernig sumir sjúklingar, sem þyrftu stóra skammta af slíkum lyfjum, til dæmis vegna geðklofa, schizophrenia, gætu verið tvístígandi og á stöðugri hreyfingu fram og til baka. Það fyrsta, sem í hugann kom eftir þessa lýsingu, var einfaldlega órói. Með því að fletta fram og til baka í Samheitaorðabókinni fundust fleiri orð, sem ef til vill gætu einnig komið til greina: eirðarleysi, eiruleysi, friðleysi, óeirð, ókyrrð, óróleiki, óþreyja, stjákl og viðþolsleysi. Stjákl virðist til dæmis henta vel fyrir þann fótaburð sem Ingvar lýsti og óþreyja eða viðþolsleysi virðast einnig lýsa hegðun sjúklinganna dável. Allt eru þetta þó almenn orð og ekki er víst að skynsamlegt sé að taka þau til afnota sem sértæk læknisfræðileg heiti. Hins vegar mætti búa til samsetningar þar sem fram kæmi eitthvað um orsök eða eðli óróans. Skoða þarf vel hversu lýsandi heitið þarf að vera.
Óeirð
Þó að akathisia vísi sérstaklega í það að geta ekki setið kyrr, þá er ekki víst að íslenska heitið þurfi að gera hið sama. Tilvísun í lyfin getur verið fullt eins æskileg eða tilvísun í vöðva eða vöðvatitring. Vandinn verður síðan sá að finna jafnvægi milli hæfilegrar nákvæmni í lýsingu og viðráðanlegrar orðlengdar. Þó að menn geti sætt sig við ýmsar langar og nákvæmar samsetningar í sjaldgæfum líffæraheitum, þá er slíkt ekki vinsælt í heitum sem eru í daglegri notkun. Að þessu sögðu má koma með nokkur dæmi. Lyfjaórói og vöðvaórói eru sæmilega stutt og lipur heiti en mjög almenn. Vera má að lyfjaóeirð eða vöðvaóeirð henti betur til að gefa í skyn eitthvað um viðþolsleysið sem virðist þjá sjúklingana. Fentíasín-óeirð eða fentíasín-stjákl eru heldur lengri samsetningar en með öllu meiri nákvæmni í tilvísun. Heitið geðlyfjavöðvaóeirð er hins vegar komið yfir þolmörk hvað varðar lengd. Fleira verður ekki sett fram að sinni, en gaman væri að heyra frá geðlæknum um þetta mál.
Smáskurðameðferð
Baldur Þorgilsson rafmagnsverkfræðingur og félagi í Heilbrigðistæknifélagi Íslands, sendi fyrirspurn um það hvort fengin væri þýðing, sem menn væru sáttir við, á því sem oft nefnist "minimally invasive" aðgerðir. Undirritaður hefur ekki orðið var við slíkt. Um skylt efni var þó fjallað í 49. íðorðapistli (FL 1994;8:4), það er að segja minimally invasive therapy og óskað eftir tillögum. Vísað er til þess að innrás eða inngrip í líkamsvefi sé í lágmarki miðað við hefðbundnar skurðaðgerðir. Þórarinn Guðnason, fyrrum skurðlæknir á Borgarspítala, lagði síðan til að meðferð af þessum toga væri nefnd smáskurðameðferð eða smáskurðalækningar (FL 1994; 8(3): 6). Ljóst er að þau heiti geta átt vel við um ýmsar nútíma skurðlækningar, en grunur minn er sá að heitið minimally invasive therapy eigi að ná yfir fleira en skurðaðgerðir.
Til þess að koma umræðunni af stað er sett fram ein tillaga. Lýsingarorðið invasive er ýmist þýtt sem ífarandi, og er þá gjarnan verið að ræða um krabbamein, eða inngrips-, og er þá gjarnan verið að ræða um aðgerðir, meðferð eða rannsóknir. Lagt er því til að lítið eða smátt inngrip verði nefnt smágrip og meðferðin smágripsmeðferð. Fleirtalan "smágripameðferð" gengur víst ekki!
Lbl 1998; 84: 596
Líf- og læknisfræðiorðabók Wileys tekur í sama streng, en bætir því við að akathisia geti einnig verið sjaldgæft merki um Parkinsons sjúkdóm. Upphaflega hafi þetta heiti þó verið notað um kvíðaröskun sem einkenndist af kvíða, ofsahræðslu eða hugsýki og krömpum við tilhugsunina um það að setjast niður. Heitið er komið úr grísku þar sem a- er neitandi forskeyti og kathisis er það að vera sitjandi.
Ingvar lýsti því mjög myndrænt hvernig sumir sjúklingar, sem þyrftu stóra skammta af slíkum lyfjum, til dæmis vegna geðklofa, schizophrenia, gætu verið tvístígandi og á stöðugri hreyfingu fram og til baka. Það fyrsta, sem í hugann kom eftir þessa lýsingu, var einfaldlega órói. Með því að fletta fram og til baka í Samheitaorðabókinni fundust fleiri orð, sem ef til vill gætu einnig komið til greina: eirðarleysi, eiruleysi, friðleysi, óeirð, ókyrrð, óróleiki, óþreyja, stjákl og viðþolsleysi. Stjákl virðist til dæmis henta vel fyrir þann fótaburð sem Ingvar lýsti og óþreyja eða viðþolsleysi virðast einnig lýsa hegðun sjúklinganna dável. Allt eru þetta þó almenn orð og ekki er víst að skynsamlegt sé að taka þau til afnota sem sértæk læknisfræðileg heiti. Hins vegar mætti búa til samsetningar þar sem fram kæmi eitthvað um orsök eða eðli óróans. Skoða þarf vel hversu lýsandi heitið þarf að vera.
Óeirð
Þó að akathisia vísi sérstaklega í það að geta ekki setið kyrr, þá er ekki víst að íslenska heitið þurfi að gera hið sama. Tilvísun í lyfin getur verið fullt eins æskileg eða tilvísun í vöðva eða vöðvatitring. Vandinn verður síðan sá að finna jafnvægi milli hæfilegrar nákvæmni í lýsingu og viðráðanlegrar orðlengdar. Þó að menn geti sætt sig við ýmsar langar og nákvæmar samsetningar í sjaldgæfum líffæraheitum, þá er slíkt ekki vinsælt í heitum sem eru í daglegri notkun. Að þessu sögðu má koma með nokkur dæmi. Lyfjaórói og vöðvaórói eru sæmilega stutt og lipur heiti en mjög almenn. Vera má að lyfjaóeirð eða vöðvaóeirð henti betur til að gefa í skyn eitthvað um viðþolsleysið sem virðist þjá sjúklingana. Fentíasín-óeirð eða fentíasín-stjákl eru heldur lengri samsetningar en með öllu meiri nákvæmni í tilvísun. Heitið geðlyfjavöðvaóeirð er hins vegar komið yfir þolmörk hvað varðar lengd. Fleira verður ekki sett fram að sinni, en gaman væri að heyra frá geðlæknum um þetta mál.Smáskurðameðferð
Baldur Þorgilsson rafmagnsverkfræðingur og félagi í Heilbrigðistæknifélagi Íslands, sendi fyrirspurn um það hvort fengin væri þýðing, sem menn væru sáttir við, á því sem oft nefnist "minimally invasive" aðgerðir. Undirritaður hefur ekki orðið var við slíkt. Um skylt efni var þó fjallað í 49. íðorðapistli (FL 1994;8:4), það er að segja minimally invasive therapy og óskað eftir tillögum. Vísað er til þess að innrás eða inngrip í líkamsvefi sé í lágmarki miðað við hefðbundnar skurðaðgerðir. Þórarinn Guðnason, fyrrum skurðlæknir á Borgarspítala, lagði síðan til að meðferð af þessum toga væri nefnd smáskurðameðferð eða smáskurðalækningar (FL 1994; 8(3): 6). Ljóst er að þau heiti geta átt vel við um ýmsar nútíma skurðlækningar, en grunur minn er sá að heitið minimally invasive therapy eigi að ná yfir fleira en skurðaðgerðir. Til þess að koma umræðunni af stað er sett fram ein tillaga. Lýsingarorðið invasive er ýmist þýtt sem ífarandi, og er þá gjarnan verið að ræða um krabbamein, eða inngrips-, og er þá gjarnan verið að ræða um aðgerðir, meðferð eða rannsóknir. Lagt er því til að lítið eða smátt inngrip verði nefnt smágrip og meðferðin smágripsmeðferð. Fleirtalan "smágripameðferð" gengur víst ekki!
Lbl 1998; 84: 596