105-Calvaria, skalli

Í síðasta pistli var fjallað um heitið calvaria, sem fyrst og fremst vísar til efri hluta höfuðkúpunnar og er því ekki notað sem samheiti við cranium, höfuðkúpuna alla. Til að ljúka umræðunni að sinni má nefna að undir kúpuhvolfinu liggur basis cranii, kúpubotn, en að framanverðu er viscerocranium, sem fengið hefur hið skelfilega íslenska heiti iðurkúpa. Líffærafræðiheitin gefa til kynna að undir viscerocranium heyri andlitsbeinin öll, allt frá nefskeljum til neðri kjálka, og að auki málbein og hlustarbein. Undirritaður vill reyndar halda því fram að latneska heitið sé ekki gott og að þessi niðurstaða úr beinni orðhlutaþýðingu sé staðfesting þess.

Iður er gamalt heiti á innyflum manna og dýra. Íslensk orðabók Máls og menningar tilgreinir iður sem hvorugkynsnafnorð, sem er eins í eintölu og fleirtölu, en einnig má þar finna iðrar sem kvenkynsnafnorð í fleirtölu og sömu merkingar, líffæri í kviðarholi. Orðsifjabókin rekur upprunann til gríska heitisins enteron, sem merkir þarmur eða görn. Til gamans má einnig nefna, að í Lexicon poeticum Sveinbjörns Egilssonar er orðmyndin iðr, og lýsingin á merkingu hennar er mjög afgerandi: indvolde eller overhovedet alt, hvad der findes i bryst- og mavehulheden. Íðorðasafn lækna gengur enn lengra: Þau líffæri sem liggja í höfuðkúpu, brjóst-, kviðar- og grindarholi. Allra lengst gengur þó bókin Nucleus latinitatis, sem gefin var út af Orðabók Háskólans árið 1994, en þar er orðið viscus talið merkja: allt þad sem er firer inan Skinned, so sem er Kioted og Istran.

Latneska heitið viscerocranium má ef til vill réttlæta á þeirri forsendu að um sé að ræða þann hluta höfuðkúpunnar sem verndar andlitslíffærin, en ef heili er talinn til innri líffæra þá er neurocranium ekki síður iðurkúpa.

Skalli

Í tengslum við athugun á ofanrituðu rakst undirritaður á heitin praecalvus, sköllóttur að framanverðu, og recalvus, sköllóttur bakatil, í bókinni Nucleus latinitatis. Þessi latnesku lýsingarorð finnast ekki í Íðorðasafninu, en nafnorðin ennisskalli og hvirfilskalli gætu ef til vill komið að gagni til að tákna mismunandi tegundir skalla hjá karlmönnum og heitið hnakkaskalli er ef til vill nothæft um tímabundinn skallablett sem stundum sést á hnakka hjá ungbörnum.

Miga og "að míga"

Katrín Fjeldsted, heilsugæslulæknir, kom að máli við undirritaðan og sagðist eiga bágt með að nota nafnorðið miga við sjúklinga sína. Sagðist hún alin þannig upp að dónalegt væri að tala um að míga. Undirritaður er vissulega sama sinnis, en finnst þó að nafnorðið miga sé öllu saklausara og muni missa sitt ruddalega yfirbragð við hæfilega notkun. Í Orðsifjabókinni kemur fram að það sé frá 18. öld og merki það að míga. Miga er mjög lipurt í samsetningum, svo sem blóðmiga, og því væri skaði að því að missa það úr læknamálinu. Auðvitað má skoða aðra kosti, eins og til dæmis kvenkynsnafnorðið pissing eða karlkynsnafnorðið pissingur. Undirritaður vill einnig ítreka þá skoðun sína, sem fram kom í 94. pistli við umfjöllun á íslenskum heitum á penis, að oft verði læknar að hafa fleiri en eitt heiti til reiðu. Þeir verða að geta notað þau orð sem sjúklingum þeirra eru tömust, hvort sem það er að pissa, spræna, kasta vatni eða að míga og gæta þess að forðast þau sem eru óviðeigandi.

Nafnorðanotkun

Katrín átti reyndar annað erindi við undirritaðan, en það var að vekja athygli á óhæfilegri nafnorðanotkun, sem undanfarin ár virðist hafa verið að ryðja sér rúms í hérlendum læknisfræðilegum textum. Þar hitti hún beint í mark þegar hún benti á að ólíkt íslenskulegra væri að segja: Sjúklingur pissar (sprænir? mígur?) blóði! en að segja: Sjúklingur er með blóðmigu! Undirritaður hefur lengi haft af þessu áhyggjur, en ekki fengið tilefni til umfjöllunar fyrr en nú.



Lbl 1998; 84: 884