Umræða og fréttir

Læknirinn í Englaverksmiðjunni. Saga Moritz Halldórssonar. Eftir Ásdísi Höllu Bragadóttur, Veröld 2021

Fyrst heyrði ég af lækninum Móritz Halldórssyni þegar ég las skáldsögu Helga Ingólfssonar Þegar kóngur kom (2009). Sögumaðurinn er skólapilturinn Móri eða Moritz Halldórsson. Sagan byrjar þegar ung kona finnst myrt í Reykjavík sumarið 1874 og fylgjast Móri og vinir hans úr Lærða skólanum með Jóni Hjaltalín landlækni kryfja hana. Í sögulok segir meðal annars: „Ef til vill er hér líka komin skýringin á ógæfu Moritzar Halldórssonar sem tók upp á því sem velmegandi læknir í Kaupmannahöfn að hjálpa portkonum að leysast við höfn sína, hlaut fyrir vikið fangelsisdóm og flutti í kjölfarið vestur um haf með fjölskyldu sína“. Áhugi minn var vakinn en rannsóknir mínar urðu ekki meiri en þær að ég fletti Moritz upp í Læknatalinu. Þar stendur undir kaflanum um störf hans: „Starfandi læknir í Kaupmannahöfn frá jan. 1885 til júní 1892 er hann fluttist til Vesturheims.“ Ekki orð um fangelsisvist.

Nú er komin út bókin Læknirinn í Englaverksmiðjunni. Saga Moritz Halldórssonar eftir Ásdísi Höllu Bragadóttur. Í formála rekur höfundur persónulegar ástæður þess að hún fékk áhuga á Móritz og segir svo: „Forvitnin rak mig í umfangsmikla heimildaleit í fjórum löndum. Smám saman fann ég gögn sem vörpuðu ljósi á lífshlaup Moritz og hvers vegna þegjandi samkomulag var um að opinbera ekki þær miklu raunir sem hann lenti í.“

Þetta er lipurlega skrifuð heimildaskáldsaga en það sem heillaði mig var aðalpersónan Moritz sem er margslunginn og áhugaverður.

Moritz Hans Edvards Halldórsson fæddist í Reykjavík árið 1854. Faðir hans var Halldór Kr. Friðriksson yfirkennari, bæjarfulltrúi og alþingismaður og móðir hans, sem var dönsk, ræktaði matjurtir þar sem nú er Alþingisgarðurinn. Guðfaðir drengsins var Trampe greifi og má því segja að hann hafi fæðst inn í íslenskan aðal. Að loknu námi í Lærða skólanum hélt hann til Hafnar þar sem hann las læknisfræði og var virkur í stúdentapólítík. Þar var hann heimagangur hjá Jóni Sigurðssyni og Ingibjörgu konu hans og var áhugasamur um sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Hann var læknir fátæks fólks á Norðurbrú og vildi bæta heilsu þeirra, ekki síst kvenna.

En hvernig stóð á því að þessi velviljaði og vel tengdi læknir komst í kast við lögin, hlaut dóm og var fangelsaður? Bókin segir frá því og svo frá útlegð hans í Vesturheimi eftir að hann var náðaður af konungi með því skilyrði að hann stigi aldrei aftur fæti á danska grund, þar með talið á Ísland. Sagan fjallar um lækni sem dregst inn í pólitísk átök og kemst á forsíður blaðanna. Hún höfðar til okkar tíma þegar fjöldagrafir barna hafa fundist við munaðarleysingjahæli og verið er að skerða rétt kvenna til þungunarrofs beggja vegna Atlantsála. Moritz taldi sig ekki hafa gert neitt rangt heldur væri löggjöfin ranglát. Það kallast á við bréf læknisins Alan Braid í Washington Post í haust, þar sem hann játar að hafa framkvæmt þungunarrof eftir 6 vikna meðgöngu, enda mundi hann þá tíð að konur dóu í kjölfar ólöglegra aðgerða. Það er líka harmur Moritzar í sögunni að þurfa að lokum að hlíta lögunum á kostnað heilsu og lífs kvenna.

Braid A. Why I violated Texas extreme abortion ban. Washington Post 2021/09/18.